Ο κατά δύο με δυόμιση φορές μικρότερος σκωτικός στρατός υπό τον βασιλιά της Σκωτίας Ρόμπερτ Μπρους, νικά σε κατά παράταξη μάχη τον αγγλικό, υπό τον Εδουάρδο τον 2ο.
Οι σχέσεις Άγγλων και Σκώτων ποτέ δεν ήταν καλές. Διαφορές φυλετικού, γλωσσικού και πολιτιστικού χαρακτήρα τους χώριζαν για αιώνες πυροδοτώντας συχνά πολέμους μεταξύ τους. Στα 1292 οι Σκώτοι έμειναν χωρίς βασιλιά και κάλεσαν υποψηφίους για να αναδείξουν τον επόμενο. Νικητής αναδείχθηκε ο Ιωάννης Μπάλιολ, μια αινιγματική φιγούρα χωρίς ισχυρό χαρακτήρα, κάτι που μάλλον ευνόησε την παρασκηνιακή στήριξη του από το βασιλιά της Αγγλίας Εδουάρδο τον Α’, τον “Μακρυσκελή”.
Σκοπός του Εδουάρδου ήταν να τοποθετήσει μια μαριονέτα στο θρόνο της Σκωτίας επιτρέποντάς του να τη μετατρέψει σε κράτος-βασάλο του. Το σχέδιό του έδειχνε να πετυχαίνει αλλά τέσσερα μόλις χρόνια μετά, οι Σκώτοι ευγενείς ανέτρεψαν τον Μπάλιολ και ανέδειξαν ένα δωδεκαμελές συμβούλιο που θα κυβερνούσε τη χώρα. Πρώτη πράξη του συμβουλίου ήταν να υπογράψει συνθήκη συμμαχίας με τη Γαλλία.
Με πάτημα την ανατροπή του νομίμου βασιλιά, ο Εδουάρδος ο Α΄εισέβαλε στη Σκωτία διαγράφοντας μια πορεία καταστροφής. Οι Άγγλοι νίκησαν τους Σκώτους στο Ντάνμπαρ, κατέλαβαν το κάστρο του Μπέργουικ και μετά από μια ήττα στη γέφυρα του Στέρλινγκ, νίκησαν ξανά το σκωτικό στρατό στο Φαλκέρκ. Η Πρώτη Σκωτική Εξέγερση όπως ονομάστηκε, έσβησε μέχρι το έτος 1304. Δυο χρόνια μετά, όμως, ο ευγενής Ροβέρτος των Μπρους σήκωσε πάλι το λάβαρο της επανάστασης.
Ο Εδουάρδος ο Α’, που μέχρι τότε είχε κερδίσει ένα νέο παρατσούκλι, “το σφυρί της Σκωτίας”, συγκέντρωσε τον στρατό του και εξεστράτευσε προς βορρά αλλά το 1307 πέθανε από επιπλοκές της υγείας του. Νέος βασιλιάς της Αγγλίας στέφθηκε ο γιός του, Εδουάρδος ο Β’, που συνέχισε τον πόλεμο κατά της Σκωτίας. Οι πηγές συμφωνούν στο ότι δεν ήταν ούτε τόσο αποφασιστικός ούτε τόσο σκληρός όσο ο πατέρας του.
Γεγονός είναι πως ο ασθενής Σκωτικός στρατός κατάφερε να επιβιώσει για επτά χρόνια μέχρι την πολιορκία από τον Μπρους του στρατηγικού κάστρου του Στίρλινγκ, που ήλεγχε τους δρόμους του νότου προς τα Χάιλαντς. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την επέμβαση του αγγλικού στρατού, που υπό την ηγεσία του Εδουάρδου του Β΄ προέλασε προς συνάντηση των Σκώτων.
Μια πρώτη συνάντηση των δύο έγινε στις 23 Ιουνίου. Η μάχη εξελίχθηκε σε προσωπική μονομαχία μεταξύ του Ροβέρτου Μπρους και του Άγγλου ιππότη Σερ Χένρυ ντι Μπόχιν, στην οποία ο Μπρους νίκησε ανοίγοντας το κεφάλι του Άγγλου με το τσεκούρι του. Οι Σκώτοι αναθάρρησαν και επιτέθηκαν σαρώνοντας το αγγλικό τμήμα. Το βράδυ, πληροφορήθηκαν από έναν λιποτάκτη Άγγλο ευγενή, πως το ηθικό στο εχθρικό στρατόπεδο ήταν χαμηλό και η θέση τους στο Μπάνοκμπερν εκτεθειμένη.
Έτσι, ο Μπρους διέταξε να προελάσουν και το πρωί οι Σκώτοι λογχοφόροι βγήκαν από το πυκνό δάσος προχωρώντας προς το αγγλικό στρατόπεδο. Οι Άγγλοι αιφνιδιάστηκαν αλλά παρατάχθηκαν για μάχη. Οι αριθμοί τους ευνοούσαν καθώς είχαν 1.000 περίπου ιππότες και 12.000 πεζούς, πολλούς από αυτούς Ουαλλούς τοξότες με longbows έναντι 5-6.000 Σκώτων με 500 περίπου ιππότες κι άλλους τόσους τοξότες.
Οι Άγγλοι επέλασαν πρώτοι αλλά “έσπασαν” επανειλημμένα πάνω στα σκωτικά ‘schiltron’, μια παραδοσιακή παράταξη λογχοφόρων πεζών σε τετράγωνο. Οι πολυπληθείς τοξότες προσπάθησαν να υποστηρίξουν το αγγλικό ιππικό αλλά διασκορπίστηκαν από μια επέλαση του σκωτικού. Στο μεταξύ, οι Άγγλοι ιππότες αδυνατούσαν να ελιχθούν στο στενό χώρο χάνοντας τη συνοχή τους.
Η μάχη είχε εκφυλιστεί και ο Εδουάρδος αποφάσισε να υποχωρήσει για να πολεμήσει μια άλλη μέρα με καλύτερες συνθήκες. Η αποχώρησή του, όμως, μαζί με 500 ιππότες της σωματοφυλακής του δεν πέρασε απαρατήρητη. Οι στρατιώτες του βλέποντας τον βασιλιά να εγκαταλείπει τη μάχη πανικοβλήθηκαν και ανέστρεψαν κι αυτοί καταδιωκόμενοι από τους Σκωτσέζους. Υπολογίζεται ότι το 40% του αγγλικού πεζικού σφαγιάστηκε, οι περισσότεροι στην άτακτη υποχώρηση και οι υπόλοιποι από χωρικούς, ενώ διέσχιζαν με τα πόδια την αφιλόξενη ύπαιθρο που τόσες φορές είχαν κάψει.
Ο πόλεμος θα συνεχιζόταν για άλλα 14 χρόνια αλλά η συντριπτική νίκη του σκωτικού στρατού άνοιξε το δρόμο για την ανεξαρτησία της Σκωτίας και την εισβολή στην Ιρλανδία ενώ άφησε το βορρά της Αγγλίας έκθετο σε επιδρομές.
