Στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο, μετά από αδράνεια δύο μηνών, που του στοίχισε την επικράτηση του ελληνικού στόλου και την απώλεια όλων σχεδόν των νησιών του Αιγαίου, ο τουρκικός στόλος, κινείται επιθετικά υπό την πίεση της κοινής γνώμης και τις εντολές του σουλτάνου.
Οι Τούρκοι παρέτασαν ένα καταδρομικό στόλου (“Μετζηντιέ”) και τέσσερα θωρηκτά (“Μπάρμπαρος Χαϊρεντίν”, “Τουρκούτ Ρεΐς” καθώς και τα παλιότερα “Μεσουντιέ” και “Ασαρ-ι-Τεβφίκ”), με τη συνοδεία τεσσάρων αντιτορπιλικών. Ο ελληνικός στόλος ήταν μικρότερος αριθμητικά και σε ισχύ πυρός, με ένα θωρακισμένο καταδρομικό (“Γ. Αβέρωφ”) και τρία θωρηκτά παράκτιας άμυνας (τα αναβαθμισμένα “Ύδρα”, “Σπέτσαι” και “Ψαρά”), συνοδευόμενα επίσης από τέσσερα αντιτορπιλικά.
Στις 8 το πρωΐ της 16ης Δεκεμβρίου (3η Δεκεμβρίου με το παλιό Ιουλιανό ημερολόγιο που χρησιμοποιούσε ακόμη η Ελλάδα), ο τουρκικός στόλος εξήλθε από τα Δαρδανέλια με το λάβαρο του Οθωμανού ναυάρχου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα να κυματίζει. Ο καθαρός καιρός έκανε την στήλη καπνού των φουγάρων αμέσως διακριτή και ο ελληνικός στόλος που ναυλοχούσε στη Λήμνο, βγήκε προς συνάντησή του.
Στις 9:22, ο τουρκικός στόλος άνοιξε πυρ από τα 12.500 μέτρα αλλά τα πυρά του από μεγάλη απόσταση ήταν αρκετά άστοχα. Ο Ναύαρχος Κουντουριώτης από το “Αβέρωφ” κατηύθυνε με μεγαλύτερη πειθαρχία τη μάχη. Ο “Αβέρωφ” άνοιξε πρώτος πυρ στις 9:25 ακολουθούμενος από τα υπόλοιπα θωρηκτά. Δέκα λεπτά μετά, με πλήγματα που κατέστρεψαν τις καλωδιώσεις τηλεπικοινωνιών του “Αβέρωφ”, ο Κουντουριώτης ανυπόμονος από την αργή κίνηση των παλιών θωρηκτών έστειλε σήμα με σηματωρό «αναλαμβάνω ανεξάρτητη δράση» και σπάζοντας το σχηματισμό, ανέπτυξε μεγάλη ταχύτητα και κινήθηκε μόνος κατά του εχθρικού στόλου.
Εκμεταλλευόμενος την ευκινησία του, χαρακτηριστικό των ιταλικών σχεδιάσεων, ο “Αβέρωφ” διασταύρωσε τον τουρκικό σχηματισμό θέτοντάς τον μεταξύ διασταυρούμενων πυρών, δικών του και των άλλων τριών ελληνικών θωρηκτών. Ο ελιγμός “Τ” που, είχε εφαρμοστεί από τον ναύαρχο Νέλσωνα στο Τραφάλγκαρ και τους Ιάπωνες στη ναυμαχία της Τσουσίμα, έθεσε σε πολύ δύσκολη θέση τους Τούρκους, που ανέκρουσαν και κινήθηκαν προς τα μικρασιατικά παράλια, ώστε να τεθούν υπό το προστατευτικό πυρ των παρακτίων πυροβολαρχιών.
Οι πυροβολαρχίες είχαν σχεδιαστεί και κατασκευαστεί από τη γερμανική στρατιωτική αποστολή, που επέβλεπε την αναδιοργάνωση του Οθωμανικού στρατού και ναυτικού (ήταν η ίδια που είχε οργανώσει και τις οχυρώσεις στο Μπιζάνι) και έθεταν τα Δαρδανέλια υπό μια εξαιρετικά αποτελεσματική κάλυψη (θα φαινόταν τέσσερα χρόνια μετά στην εκστρατεία της Καλλίπολης). Ο “Αβέρωφ” καταδίωξε από κοντά τον τουρκικό στόλο βάλλοντας συνεχώς μέχρι που άρχισε να δέχεται πυρά από τα τουρκικά φρούρια. Στο σημείο αυτό και έχοντας εκπληρώσει την αποστολή του, ο Κουντουριώτης γύρισε πίσω.
Η ναυμαχία της «Έλλης», όπως ονομάστηκε, αφού έλαβε χώρα στο στόμιο του Ελλησπόντου, έληξε με νίκη του ελληνικού στόλου. Ήταν η πρώτη φορά που κατίσχυε του τουρκικού μετά από την ελληνική επανάσταση (δεν υπήρξαν ναυτικές συγκρούσεις κατά τον πόλεμο του 1897) και αν και κανένα πλοίο δεν βυθίστηκε, η τακτική νίκη ήταν ξεκάθαρα ελληνική. Μικρές ζημιές είχαν δεχθεί τα ελληνικά πλοία με απώλειες 2 νεκρούς και 6 τραυματίες ενώ οι τουρκικές ήταν βαρύτερες, με 59 νεκρούς και τραυματίες, οι περισσότεροι από τη ναυαρχίδα “Μπάρμπαρος Χαϊρεντίν”, που δέχτηκε και τα σοβαρότερα πλήγματα.
Η νίκη του ελληνικού ναυτικού θα επιβεβαιωθεί στη δεύτερη έξοδο των Τούρκων στη ναυμαχία της Λήμνου (5/18 Ιανουαρίου) και θα σημάνει την πλήρη επικράτηση των Ελλήνων στο Αιγαίο και στην επικράτηση των Βαλκανίων συμμάχων στην ξηρά, λόγω της αδυναμίας των Οθωμανών να μεταφέρουν ενισχύσεις δια θαλάσσης.
