Βασισμένος σε αποκρυπτογραφημένες πληροφορίες, ισχυρός στόλος του Βρετανικού Ναυτικού συναντά και καταναυμαχεί τμήμα του ιταλικού στόλου. Η σύγκρουση είναι γνωστή και ως ναυμαχία του Ακρωτηρίου του Ματαπά για τους Βρετανούς (cape Matapan) ή της Γαύδου για τους Ιταλούς.
Ο βρετανικός Στόλος της Μεσογείου έκανε τακτικές συνοδείες νηοπομπών από το Γιβραλτάρ ως την Αλεξάνδρεια ή για ενίσχυση της Μάλτας. Στις 26 Μαρτίου 1941, ο διοικητής του, Ναύαρχος Κάνννγκχαμ, πληροφορήθηκε την επιτυχημένη επιδρομή Ιταλών κομμάντο με έξι τορπιλακάτους έμφορτες πυρομαχικών στο λιμάνι της Σούδας, που σακάτεψαν το καταδρομικό “York” και προκάλεσαν ζημιές στο οπλιταγωγό “Pericles”. Επιπλέον, πλήθαιναν οι αναφορές για έντονη παρουσία ιταλικών βαρέων πολεμικών στα νότια και νοτιοανατολικά της Κρήτης.
Αξιολογώντας την πληροφορία ως μέγιστη απειλή κατά της Νότιας Ελλάδας, της Κρήτης ή ακόμα και της Μάλτας, ο Κάννιγκχαμ απέπλευσε με το αεροπλανοφόρο HMS Formidable, τα θωρηκτά Barham, Valiant και Warspite, επτά ελαφρά καταδρομικά και τη συνοδεία δεκαεπτά αντιτορπιλικών προς συνάντηση του ιταλικού στόλου. Από την άλλη πλευρά, ο Ναύαρχος Άντζελο Ιατσίνο δεν είχε ιδέα για τις κινήσεις των Βρετανών, καθησυχασμένος από γερμανικές πληροφορίες πως ο βρετανικός στόλος είχε ένα μόνο θωρηκτό και κανένα αεροπλανοφόρο. Ο ίδιος ο Ιατσίνο επέβαινε στο σύγχρονο θωρηκτό “Vittorio Veneto” συνοδευόμενος από έξι βαρέα και δυο ελαφρά καταδρομικά και δεκαεπτά αντιτορπιλικά σε δύο κονβόι που συνέκλιναν νοτίως της Γαύδου.
Στις 12 το μεσημέρι της 27ης βρετανική αεράκατος εντόπισε τον ιταλικό στόλο ενώ λίγο αργότερα, ο ναύαρχος Ιατσίνο πληροφορήθηκε την άφιξη ισχυρών βρετανικών δυνάμεων περιλαμβανομένου του “Formidable” από υποκλοπές της ναυαρχίδας του. Και οι δύο ναύαρχοι προχώρησαν προς συνάντηση του εχθρού, ο Κάννινγκχαμ για να καταφέρει ένα ισχυρό πλήγμα στον αντίπαλο και να προστατέψει της νηοπομπές του και ο Ιατσίνο για να δείξει στους Γερμανούς πως ο ιταλικός στόλος δεν υπολειπόταν θάρρους και αποφασιστικότητας για δράση.
Η εμπλοκή θα διαρκέσει δύο μέρες, την πρώτη με ανταλλαγή πυρών μεταξύ ιταλικών βαρέων καταδρομικών και ελαφρών βρετανικών καταδρομικών που θα κάνουν τον Κάννινγκχαμ να εξαπολύσει τρεις αεροπορικές επιδρομές κατά των ιταλικών πλοίων με περιορισμένη επιτυχία και τη δεύτερη με τη συμμετοχή του συνόλου του βρετανικού και ιταλικού στόλου τη νύχτα της 28/29 Μαρτίου. Στο τέλος, 3 ιταλικά βαρέα καταδρομικά και 2 αντιτορπιλικά βυθίζονται και το θωρηκτό “Vittorio Veneto” έχει βαριές ζημιές, ενώ πάνω από 2.300 ναύτες σκοτώνονται και πάνω από 1.000 αιχμαλωτίζονται έναντι 3 νεκρών και μικρών ζημιών των Βρετανών.
Oι Ιταλοί δεν αναμετρήθηκαν ξανά με τους Βρετανούς σε ανοιχτή μάχη στη θάλασσα και δεν επιχείρησαν ξανά στην Ανατολική Μεσόγειο παρά μόνο μετά την πτώση της Κρήτης.
