Ο Πελοποννησιακός πόλεμος διερχόταν το 20ό έτος του και η καταστροφική ήττα στη Σικελία το προηγούμενο έτος είχε γονατίσει την Αθήνα, οικονομικά και κοινωνικά. Περίπου 12.000 στρατιώτες και μεγάλο μέρος των πληρωμάτων των 200 τριηρών που είχαν εκστρατεύσει είχαν σκοτωθεί ή αιχμαλωτιστεί με αποτέλεσμα να μην υπάρχει σχεδόν σπίτι που να μην θρηνεί θύματα. Η απώλεια όμως έπληξε και τα αποθεματικά της πόλης, σε χρήμα και πρώτες ύλες. Οι πιο συντηρητικές δυνάμεις καλούσαν σε περιορισμό των ορέξεων και της δύναμης του «όχλου», που τόσο εύκολα παρασυρόταν από λαοπλάνους σε καταστροφικές επιλογές.
Στην ξηρά, η διαρκής σπαρτιατική πίεση επιδεινώθηκε με την κατάληψη και οχύρωση της Δεκελείας που απέκοψε την Αθήνα από τον χερσαίο ανεφοδιασμό από τον Βορρά και έκανε την στρατιωτική παρουσία της Σπάρτης μόνιμη. Η αποστασία της Σάμου ήταν το αποκορύφωμα. Ο Αθηναϊκός στόλος και στρατός την κατέκαψαν ισοπεδώνοντάς την και σφαγιάζοντας ή εξανδραποδίζοντας τους κατοίκους της.
Σε αυτό το κλίμα, οι ολιγαρχικές δυνάμεις της Αθήνας, έπεισαν τον Δήμο των πολιτών να ορίσει ένα μικρότερο ενδιάμεσο εκτελεστικό σώμα 400 ανδρών, που διέθεταν “σύνεση και πλούτο” (ώστε να μην χρηματίζονται), οι οποίοι θα λάμβαναν τις σημαντικές αποφάσεις στο όνομά του. Το σώμα θα μπορούσε να συμβουλεύεται ένα ευρύτερο σώμα 5.000 πολιτών για τα πιο κρίσιμα θέματα.
Οι ολιγαρχικοί επικαλέστηκαν την κατάσταση ανάγκης και δήλωσαν πως θα περιόριζαν τις δαπάνες, θα μείωναν τη φορολογία και θα τροφοδοτούσαν την πολεμική προσπάθεια με περσικό χρυσό, τον οποίο θα εξασφάλιζαν με μεσολάβηση του Αλκιβιάδη. Όταν το τελευταίο πλάνο απέτυχε, οι ολιγαρχικοί κινήθηκαν και την 14η του μηνός Θαργηλιώνος διέλυσαν την Βουλή των 500 και εγκατέστησαν δικτατορία.
Το κίνημα δεν ήταν ενιαίο. Από την πρώτη στιγμή διαφάνηκε πως υπήρχε διχασμός εντός του με πιο μετριοπαθή στοιχεία και πιο εξτρεμιστικά. Οι μετριοπαθείς επιθυμούσαν την επιστροφή στο σώμα των Πεντακισχιλίων (5.000) πολιτών ενώ οι ακραίοι ήταν έτοιμοι να έρθουν σε συνεννόηση ακόμα και με τους Σπαρτιάτες. Τίποτα όμως δεν ήταν δυνατόν χωρίς την υποστήριξη του στρατού και του στόλου. Οι τελευταίοι, μόλις πληροφορήθηκαν τα του κινήματος, στασίασαν στη Σάμο, όπου ναυλοχούσαν, εξέλεξαν δημοκρατικούς αρχηγούς και διακήρυξαν την θέλησή τους για συνέχιση του πολέμου.
Η αστάθεια γύρισε εναντίον των ακραίων ολιγαρχικών τα ηγετικά στελέχη των οποίων δολοφονήθηκαν, συνελήφθησαν ή διέφυγαν. Οι μετριοπαθείς θα εγκαταστήσουν την αρχή των 5.000 πολιτών. Τον Ιούνιο του επομένου έτους, μετά τη νίκη του αθηναϊκού στόλου στην Κύζικο και την καταστροφή και παράδοση του σπαρτιατικού, τα πλοία θα επιστρέψουν και θα αποκαταστήσουν τη δημοκρατία αλλά η ευκαιρία να λήξει ο πόλεμος θα χαθεί.
