Ο βυζαντινός στρατός ηττάται κατά κράτος στα βάθη της Ανατολίας από τον Σελτζουκικό στην τοποθεσία του Ματζικέρτ (αρμενικά Manazkert, σήμερα το τουρκικό Malazgirt).
Στον 11ο αιώνα η κατάσταση στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν κακή. Μια σειρά από καταστροφικούς αυτοκράτορες, όπως ο Κωνσταντίνος Μονομάχος και ο Κωνσταντίνος Δούκας, είχαν αφήσει τα οικονομικά της αυτοκρατορίας αλλά και την στρατιωτική της ετοιμότητα σε οικτρή κατάσταση. Οι μέρες του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου φαίνονταν πως είχαν περάσει ανεπιστρεπτί. Ειδικά η διάλυση του ικανού σώματος της Στρατιάς του Ιβηρικού, στο παλιό θέμα των Ιβήρων, μεταξύ της σημερινής Αρμενίας και Γεωργίας, άφησε την πόρτα της ανατολικής Μικράς Ασίας ανοιχτή και οι εισβολείς δεν άργησαν να περάσουν το κατώφλι της.
Οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης πίστευαν πως μια ικανή διπλωματική αποστολή μπορούσε να αντικαταστήσει έναν ετοιμοπόλεμο στρατό, αλλά υπολόγιζαν χωρίς τους ηγεμόνες της τουρανικής (τουρκο-περσικής) αυτοκρατορίας των Σελτζούκων στην Ανατολή. Σύντομα οι επιδρομές κατά των επαρχιών της αυτοκρατορίας ξανάρχισαν παραβιάζοντας την ειρήνη που το 1064 είχε συμφωνήσει ο Κωνσταντίνος ο ‘Μονομάχος’, καταλαμβάνοντας και ισοπεδώνοντας την πόλη του Ανίου σφάζοντας τον πληθυσμό.
Ο αυτοκράτορας Ρωμανός ο 4ος Διογένης, ικανός στρατιωτικός που πρόσφατα είχε αναλάβει τα ηνία της αυτοκρατορίας, αποφάσισε να κλείσει το ζήτημα των ανατολικών συνόρων με μια μεγάλη εκστρατεία. Η επιτυχία της θα οδηγούσε όχι απλά σε παύση της ανασφάλειας στις επαρχίες της Ανατολής αλλά θα συνάσπιζε γύρω του τις ομάδες διεκδικητών του θρόνου, εξασφαλίζοντας σταθερότητα και πρόοδο. Έτσι, το 1071 κατάφερε να συγκεντρώσει ένα πολυάριθμο αλλά ετερόκλητο στράτευμα αυτοκρατορικών και μισθοφορικών στρατευμάτων, με τη συμμετοχή πολλών μελών της αριστοκρατίας, άλλων προσκείμενων σε αυτόν κι άλλων εχθρών του.
Οι Σελτζούκοι παρατάχθηκαν στο πεδίο του Ματζικέρτ, με τον ηγεμόνα τους Αλπ Αρσλάν να εκφωνεί λόγους ενθάρρυνσης στους πολεμιστές του. Αν και ικανοί και πολυάριθμοι οι Τούρκοι δεν είχαν αντιμετωπίσει ξανά έναν αυτοκρατορικό στρατό τέτοιου μεγέθους και η πίστη στη νίκη είχε εξανεμιστεί. Ο Ρωμανός, στο μεταξύ αντιμετώπιζε προβλήματα συντονισμού. Τις προηγούμενες μέρες το σώμα του στρατηγού Ιωσήφ Ταρχανειώτη αποσπάστηκε σε μια κυκλωτική κίνηση που θα απέκοπτε τους Σελτζούκους, επιτρέποντας την εξόντωσή τους μεταξύ των δύο τμημάτων του στρατού. Την επομένη, ο στρατηγός Βρυένιος ανακάλυψε τη συγκέντρωση 20.000 περίπου Τουρκομάνων και υποχώρησε. Ο Ρωμανός έστειλε τον Αρμένιο στρατηγό Βασιλάκιο να αναγνωρίσει τις θέσεις του εχθρού αλλά το σώμα του έπεσε σε ενέδρα και καταστράφηκε. Ο βυζαντινός στρατός είχε ξαφνικά απομειωθεί και το ηθικό του ήταν σε κακή κατάσταση, με συγκεχυμένες πληροφορίες για τον εχθρό και το πεδίο της μάχης και την ηγεσία του διαιρεμένη.
Στις 26 Αυγούστου, ο Ρωμανός επικεφαλής του στρατού του κάλπασε κατά του εχθρού στο ανοιχτό πεδίο. Οι Σελτζούκοι έχοντας πετύχει μια σειρά από νίκες στα σημεία και πιο σίγουροι για την επικράτησή τους αντιτάχθηκαν στους γύρω λόφους. Αυτό που δεν γνώριζε ο Ρωμανός ήταν πως το σώμα του Ταρχανειώτη δεν έλαβε ποτέ τις θέσεις που είχαν καθοριστεί. Οι 20.000 άνδρες του, το μισό του αυτοκρατορικού στρατού που περιλάμβαναν πολλούς βετεράνους στρατιώτες και τη φρουρά των Βαράγγων είχε χαθεί. Οι τουρκικές πηγές μετά τη μάχη αναφέρουν πως τους εξόντωσαν αλλά αυτό ήταν μάλλον ένα ψέμα. Ο Ταρχανειώτης ήταν γενναίος και ικανός στρατηγός αλλά οι άνδρες του πρέπει να κρατήθηκαν μακρυά από τη μάχη επίτηδες.
Την κρίσιμη στιγμή της προέλασης, είτε από ασυνεννοησία ή από προδοσία, οι δύο πτέρυγες του στρατεύματος υποχώρησαν αφήνοντας τον αυτοκράτορα και το κέντρο εκτεθειμένους. Οι Σελτζούκοι του Αλπ Αρσλάν επιτέθηκαν από τα υψώματα με καταιγισμό βελών και σε λίγο ο βυζαντινός στρατός είχε διαλυθεί. Χιλιάδες σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, μεταξύ τους κι ο Διογένης, τραυματισμένος στο χέρι.
Ο Ασλάν φέρθηκε με μεγαλοψυχία στον Διογένη τον οποίο αργότερα απελευθέρωσε μαζί με τους περισσότερους αιχμαλώτους. Ο Διογένης επιστρέφοντας θα συλληφθεί και θα τυφλωθεί από τους πολιτικούς του αντιπάλους, πεθαίνοντας έκπτωτος λίγο αργότερα από μόλυνση των ματιών.
Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως η ήττα στο Ματζικέρτ αποτελούσε μια μάχη που οι Βυζαντινοί έχασαν μόνοι τους, με τη συμμετοχή των Σελτζούκων. Οι τελευταίοι εξελίσσονται μετά τον 11ο αιώνα σε κυρίαρχη δύναμη στην Ανατολή και θα αποκτήσουν μόνιμες ρίζες στα εδάφη της πάλαι ποτέ ρωμαϊκής και χριστιανικής Μικράς Ασίας για να οικοδομήσουν τη δική τους αυτοκρατορία. Η απώλεια της Ανατολίας θα επιφέρει, ειδικά μετά τη μάχη στο Μυριοκέφαλο έναν αιώνα αργότερα, το ουσιαστικό τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, η οποία χωρίς την έκταση, τα πλούτη και τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας θα πάψει να υφίσταται ως υπολογίσιμη δύναμη.
