Oι ενωμένοι στόλοι Βρετανίας, Γαλλίας και Ρωσίας υπό το γενικό πρόσταγμα του Βρετανού ναυάρχου Κόδριγκτον, εισέρχονται στον κόλπο του Ναυαρίνου, όπου ναυλοχεί ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος, προκειμένου να επιβάλουν τους όρους κατάπαυσης του πυρός της «Ιουλιανής Συνθήκης», που είχε υπογραφεί νωρίτερα στο Λονδίνο.
Στα σχέδια των Ευρωπαίων ναυάρχων δεν ήταν να συγκρουστούν, αλλά να επιβάλλουν με την παρουσία τους την αποχή των τουρκικών, αιγυπτιακών και τυνησιακών πλοίων από πολεμικές ενέργειες, όσο οι διαπραγματεύσεις για την ελληνική επανάσταση συνεχίζονταν. Όλοι όμως γνώριζαν ότι τα πνεύματα ήταν τεταμένα.
Η σύγκρουση ξεκίνησε με τα πλοία των ευρωπαϊκών μοιρών να εισέρχονται αργά στον όρμο του Ναυαρίνου, που προστατευόταν από τα κανονιοστάσια των κάστρων του Νεοκάστρου και Παλαιοκάστρου (Ναυαρίνο). Οι μοίρες των μουσουλμανικών πλοίων σχημάτιζαν ένα μισοφέγγαρο στο εσωτερικό του κόλπου, αγκυροβολημένα σε τρεις σειρές, με τα βαρέα πολεμικά στην εξωτερική πλευρά και τα μεταγωγικά στην πλευρά της ξηράς.
Αν και οι ευρωπαϊκοί στόλοι παρέτασαν λιγότερα από 30 πλοία έναντι 89 τουρκικών, αιγυπτιακών και τυνησιακών, τα πληρώματα ήταν καλύτερα εκπαιδευμένα και πειθαρχημένα και οι βολές ακριβείς και γρήγορες. Η ένταση και η εχθρότητα, ο στενός χώρος όπου συνωστίστηκαν πάνω από 100 πλοία και οι ασαφείς διπλωματικές εντολές, οδήγησαν στην έναρξη πυρών, που σε ελάχιστη ώρα γενικεύτηκαν.
Η πρώτη βολή έγινε από τους Τούρκους, κατά της βρετανικής φρεγάτας HMS Dartmouth που προσπαθούσε να αποφύγει ένα τουρκικό πυρπολικό. Οι Τούρκοι χτύπησαν το βρετανικό πλοίο και βύθισαν και τη βάρκα με τον αξιωματικό που έστειλε η φρεγάτα, για να συνομιλήσει με τους Τούρκους.
Όταν η “Dartmouth” απάντησε, δέχτηκε πυρ ομαδόν από τα τουρκικά πλοία. Σε βοήθειά της έσπευσε η γαλλική ναυαρχίδα “Sirène”, που εκείνη τη στιγμή εισερχόταν στον κόλπο, για να δεχθεί με τη σειρά της τα τουρκικά πυρά. Μέσα σε ελάχιστες ώρες, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος αποσαρθρώθηκε και κατακάηκε. Περίπου 10.000 από τα πληρώματα των Τουρκο-Αιγυπτίων σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν, έναντι μόλις 660 νεκρών και τραυματιών από την ευρωπαϊκή πλευρά. Από τα 89 τουρκικά μόλις 14 θα φτάσουν λίγους μήνες μετά στην Αλεξάνδρεια.
Η ναυμαχία κλόνισε τις ισορροπίες στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, που τόσα χρόνια τηρούσαν στάση αναμονής, εφεκτικότητας και ίσων αποστάσεων. Σημαντικές ήταν οι αντιδράσεις σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο στη Βρετανία, στη Γαλλία και στην Αυστρία, επιρρίπτοντας ευθύνες στον ναύαρχο Κόδριγκτον, ότι παραβίασε τις εντολές του και ενέπλεξε τους Τουρκο-Αιγυπτίους. Η Βρετανία δεχόμενη την κριτική της Αυστρίας πως “ξεγύμνωσε” τον Οθωμανικό στόλο, αφήνοντας ανοιχτή την πόρτα της Μεσογείου στη Ρωσία, ανακάλεσε τον ναύαρχο, λίγους μήνες μετά.
Η Γαλλία, ήταν μάλλον ευχαριστημένη, αφού μετά από 30 και πλέον χρόνια “επαναστατικής παρέκλισης” επέστρεφε δυναμικά στο προσκήνιο των ισχυρών. Ο ναύαρχος Ανρί ντε Ρινιύ (Henri Daniel Gauthier, comte de Rigny ή Δεριγνύ κατά τις ελληνικές πηγές) είχε αναπτύξει την πιο ουσιώδη για την αποστολή δράση, κάνοντας επαφές τόσο με Έλληνες οπλαρχηγούς και πολιτικούς όσο και με τους Αιγυπτίους, μέσω των Γάλλων συμβούλων τους. Επίσημα, ωστόσο, οι Γάλλοι πολιτικοί απέφυγαν να εκδηλωθούν και δήλωσαν πως η ναυμαχία ήταν μια μάλλον δυσάρεστη εξέλιξη. Η Ρωσία πάλι παρασημοφόρησε τον δικό της ναύαρχο, κόμητα Λογγίνο Χέϋδεν (Lodewijk van Heiden ή Λόγκιν Πετρόβιτς Χέιντεν για τους Ρώσους, ολλανδικής καταγωγής στην υπηρεσία του τσάρου) που είχε μεγαλειώδη υποδοχή στην Αγία Πετρούπολη.
Η αντίδραση της Τουρκίας ήταν τυπική, εκδηλώνοντας άμετρο θυμό που εκτονώθηκε σε διαδηλώσεις στην Κωνσταντινούπολη και απειλές και κακομεταχείριση των εκεί Ευρωπαίων. Ο Μωχάμετ Άλι, ο στόλος του οποίου καταστράφηκε ολοσχερώς, περιορίστηκε στο να διασώσει τουλάχιστον τον στρατό του από καταστροφή. Ερχόμενος σε έναν μακιαβελικό συμβιβασμό με τον Κόδριγκτον, εκκενώνοντας τον Μωριά με τα βρετανικά πλοία να επαναπατρίζουν τα στρατεύματά του.
Οι Έλληνες, τέλος, δέχτηκαν τα νέα με ακράτητο ενθουσιασμό. Στα μάτια τους ήταν η πρώτη φορά που οι Μεγάλες Δυνάμεις παρενέβαιναν άμεσα και ουσιαστικά υπέρ τους, καταφέροντας ένα συντριπτικό χτύπημα στον εχθρό την πιο κρίσιμη ώρα. Κωδωνοκρουσίες και εορτασμοί εγίναν στη Στερεά και στην Πελοπόννησο καθώς τα νέα διαδόθηκαν σαν φωτιά.
Η ναυμαχία αποτέλεσε πάντως τον καταλύτη των ελληνικών εξελίξεων καθώς η αποχώρηση των Αιγυπτίων και η προέλαση του Ρωσικού στρατού μέχρι την Αδριανούπολη το επόμενο έτος (Ρωσο-Τουρκικός πόλεμος του 1828), βάρυναν στο να καταφέρει η Ελλάδα να αναγνωριστεί ως ανεξάρτητο κράτος, σε ένα νέο status quo στη Μεσόγειο, και όχι να καταλήξει ως αναιμικό υποχείριο του σουλτάνου με επίφαση αυτονομίας.
