Εκδηλώνεται στη Θεσσαλονίκη το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας, με πρωτεργάτες τους Ελευθέριο Βενιζέλο, Δημήτριο Δίγκα, Περικλή Αργυρόπουλο, Αλέξανδρο Ζάννα, Κωνσταντίνο Αγγελάκη, Νικόλαο Μάνο, Δημήτριος Πάζη, Εμμανουήλ Ζυμβρακάκη, Νικόλαο Πλαστήρα, Θαλή Κουτούπη κ.α.

Η εξέλιξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η άρνηση του βασιλιά Κωνσταντίνου να λάβει σαφή πλευρά στη σύγκρουση εμμένοντας σε ουδετερότητα, κατέληξε στην κατάρρευση των σερβικών δυνάμεων που πολεμούσαν κατά Αυστριακών, Γερμανών και Βουλγάρων από τον Ιούλιο του 1914. Με τον Σερβικό Στρατό να υποχωρεί μέσα από τα βουνά του Μαυροβουνίου και της Αλβανίας προς τη θάλασσα και τελικά να φθάνει στην Κέρκυρα, ο Βενιζέλος προσπάθησε να επηρρεάσει την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, στο πλευρό της Entente. Τον Ιανουάριο του 1915, ο ίδιος με υπόμνημά του στον βασιλιά έλεγε:
“Μέχρι σήμερον η πολιτική ημών συνίστατο εις διατήρησιν της ουδετερότητος […]. Αλλ’ ήδη καλούμεθα να μετάσχωμεν του πολέμου […] επ’ ανταλλάγμασι, τα οποία πραγματοποιούμενα θα δημιουργήσωσι μιαν Ελλάδα μεγάλην και ισχυράν, τοιαύτην οποίαν ουδ’ οι μάλλον αισιόδοξοι ηδύναντο να φαντασθώσι καν προ ολίγων ακόμη ετών. […]” (Βίβλος Ελευθερίου Βενιζέλου, Αθήνα 1964).
ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ – 25 Απριλίου 1915: Συμμαχική απόβαση στην Καλλίπολη, το θράσος που τιμωρήθηκε
Τον επόμενο μήνα, ζήτησε τη συμμετοχή του ελληνικού στρατού στη συμμαχική εκστρατεία στην Καλλίπολη. Ο βασιλιάς το απέρριψε απαιτώντας να γνωρίζει σαφώς τί ανταλλάγματα έδιναν οι Αγγλο-Γάλλοι: “Το ελληνικό το αίμα είναι λιγοστό! Για να το χύσουμε για χάρη σας, κύριοι της Αντάντ, θα πρέπει να γνωρίζουμε ποία θα είναι τα ανταλλάγματα”. Ο Βενιζέλος, αντίθετα, επιθυμούσε διακαώς τη συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο χωρίς συνθήκες και ανταλλάγματα, έχοντας εμπιστοσύνη στις διαπραγματευτικές του δυνάμεις και στο αίσθημα περί δικαίου των Συμμάχων. Ο Βενιζέλος παραιτήθηκε της θέσης του και επανήλθε ως πρωθυπουργός στις εκλογές του Μαΐου 1915, με πιο δυναμική στάση.

Τον Σεπτέμβριο του 1915, ο Βενιζέλος αγνοώντας τη γνώμη του βασιλιά και χωρίς την έγκριση της Βουλής, επέτρεψε στα συμμαχικά στρατεύματα, που μόλις είχαν συντριβεί στην καταστροφική εκστρατεία της Καλλίπολης, να εγκατασταθούν στην Θεσσαλονίκη, όπου ήδη είχαν αρχίσει να συρρέουν και υπολείμματα του σερβικού στρατού. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την οργή του παλατιού και την αποπομπή της κυβέρνησής του. Τον Δεκέμβριο, στις νέες εκλογές, το κόμμα των Φιλελευθέρων απείχε, αφήνοντας ανοιχτό το πεδίο σε ένα νέο πολιτικό σχηματισμό, το κόμμα των Εθνικοφρόνων του Δημητρίου Γούναρη, που συσπείρωνε όλες τις αντιβενιζελικές δυνάμεις.
Τον ίδιο μήνα, η Βουλγαρία κήρυξε επιστράτευση διακηρύσσοντας την ένταξή της στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να έχει ενταχθεί στο ίδιο στρατόπεδο από τον Νοέμβριο του 1914, η Ελλάδα ένιωθε πλέον την ανάσα της εχθρικής περικύκλωσης.

Τον Μάιο του 1916, Βουλγαρικά και Γερμανικά τμήματα πέρασαν τα ελληνικά σύνορα και κατέλαβαν το οχυρό Ρούπελ και τμήματα του ελληνικού εδάφους. Με εντολή του βασιλιά Κωνσταντίνου οι εκεί ελληνικές μονάδες δεν προέβαλαν αντίσταση (έγινε μικρή μόνο ανταλλαγή πυροβολισμών και πυροβολικού με πρωτοβουλία της φρουράς), με τη βουλγαρική εισβολή να φτάνει τους 26.000 άνδρες και να καταλαμβάνει σημαντικά τμήματα της Μακεδονίας και την πόλη της Καβάλας, φτάνοντας στο σημείο να παραδοθεί το ελληνικό Δ΄ Σώμα Στρατού (μειωμένης σύνθεσης περί τους 7.000 αξιωματικούς και στρατιώτες).
Στο μεταξύ, οι συμμαχικές δυνάμεις στη Θεσσαλονίκη κήρυξαν στρατιωτικό νόμο καταλύοντας όλες τις αρχές στην πόλη. Η άφιξη του Σέρβου βασιλιά, της κυβέρνησης και του στρατού του, δημιούργησε τον φόβο να ανακηρυχθεί η Θεσσαλονίκη de facto “νέα Σερβία” και να αποσπαστεί από την Ελλάδα. Στο μεταξύ, στη Θεσσαλονίκη, που εξελισσόταν σε οχυρωμένο στρατόπεδο, ο συμμαχικός διοικητής Γάλλος στρατηγός Σαραΐγ, προσκάλεσε τους Έλληνες να ενταχθούν σε έναν “νέο ελληνικό στρατό”, υπό τις διαταγές του για να εκδιώξει τους Βουλγάρους εισβολείς.

Υπό το πρίσμα αυτό, η ομάδα της «Εθνικής Αμύνης» με τη συνεργασία της Κρητικής χωροφυλακής κινήθηκε κάνοντας αισθητή την παρουσία της και θέτοντας τις δυνάμεις της στην υπηρεσία των Αγγλο-Γάλλων. Ο Βενιζέλος, θα συνταχθεί με το κίνημα, του οποίου ήταν κεντρικός πρωταγωνιστής και θα σχηματίσει τον Σεπτέμβριο μια τριανδρία μαζί με τους στρατηγό Παναγιώτη Δαγκλή και τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη στη Χανιά. Μαζί θα πλεύσουν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης σχηματίζοντας την “Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης”. Ο Βενιζέλος θα δηλώσει ότι το Κίνημα δεν στρεφόταν εναντίον του βασιλέως αλλά εναντίον των Βουλγάρων.

Αν και προσπάθησε να μην χωρίσει την Ελλάδα στα δύο και ελπίζοντας πως ο βασιλιάς και οι υποστηρικτές του θα προσχωρούσαν στη νέα πραγματικότητα, αυτό τελικά δεν έγινε δυνατό. Τον Νοέμβριο/Δεκέμβριο του 1916, οι Αγγλογάλλοι σύμμαχοι που δεν εμφορούντο από την ίδια ευαισθησία, θα αποκλείσουν με τον στόλο τους τον Πειραιά και θα θέσουν την πρωτεύουσα υπό τα πυροβόλα των θωρηκτών τους. Κάπου 3.000 πεζοναύτες και στρατιώτες θα αποβιβαστούν και θα αντιμετωπίσουν σε μάχη Έλληνες επιστράτους σε κανονικές μάχες, τα γνωστά “Νοεμβριανά”. Η πράξη του Βενιζέλου, που θα θέσει τελικά την Ελλάδα στην πλευρά των νικητών, θα φέρει μαζί της το καρκίνωμα του Διχασμού.