Η Σάμος είχε καταληφθεί από τις ιταλικές δυνάμεις μετά τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας, με φρουρά να εγκαθίσταται στο νησί τον Μάιο του 1941. Δύο χρόνια αργότερα, όταν η Ιταλία μονομερώς συνθηκολόγησε με τους Συμμάχους, βρετανικά στρατιωτικά τμήματα και άνδρες του ελληνικού Ιερού Λόχου αποβιβάστηκαν στο νησί στις 31 Οκτωβρίου 1943, δεχόμενοι την παράδοση της ιτλαικής φρουράς των 2.500 ανδρών. Το νησί τέθηκε υπό την προστασία ελληνικών και βρετανικών πολεμικών πλοίων αλλά χωρίς αντίστοιχη αεροπορική κάλυψη.
ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ – 12 Νοεμβρίου 1943: Μάχη της Λέρου, η τελευταία επίθεση του Άξονα στο Αιγαίο
Η απώλεια της Λέρου, όμως, στους Γερμανούς, που έσπευσαν να ανακαταλάβουν τα νησιά που ήλεγχαν οι Ιταλοί, δημιούργησε εφαλτήριο για τις γερμανικές δυνάμεις που απειλούσε άμεσα όλες τις συμμαχικές θέσεις στην περιοχή. Σύντομα, η Σάμος δέχτηκε τα χτυπήματα των Ju-87 της 3ης Stukageschwader που εφορμούσαν από τα Μέγαρα. Μικρότερα νησιά, χωρίς ενδοχώρα και ισχυρές φρουρές ή μέσα αντίστασης, η Πάτμος, η Ικαρία και οι Φούρνοι, θα παραδοθούν ήδη από τις 18 Νοεμβρίου.
Η Σάμος αποτέλεσε στόχο γερμανικού σφυροκοπήματος στις 19 Νοεμβρίου και με την αδιαμφισβήτητη κυριαρχία της Luftwaffe, ο συμμαχικός στόλος περιορίστηκε σε περιπολίες για την ανακοπή ενισχύσεων από θαλάσσης, δεχόμενος μεγάλες απώλειες.
Στους δύο μήνες των επιχειρήσεων στα Δωδεκάνησα, το Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό απώλεσε το υποβρύχιο “Κατσώνης” (Υ1), το αντιτορπιλικό “Βασίλισσα Όλγα” (D-15), ενώ το αντιτορπιλικό “Αδρίας” (L-67) βγήκε εκτός μάχης. Το Βρετανικό ναυτικό απώλεσε τα αντιτορπιλικά HMS Intrepid, HMS Panther, HMS Hurworth, HMS Eclipse και HMS Dulverton, που βυθίστηκαν από αεροπορικές επιδρομές ή ναρκοπέδια. Ζημιές επίσης υπέστησαν το αντιτορπιλικό HMS Rockwood και το καταδρομικό HMS Carlisle ενώ βυθίστηκε και το ιταλικό αντιτορπιλικό (πλέον στο πλευρό των συμμάχων) Euro.
H δυσμενής πορεία των επιχειρήσεων θα οδηγήσει το Αρχηγείο Μέσης Ανατολής να διατάξει την εκκένωση της Σάμου, που θα ολοκληρωθεί στις 22 του μηνός. Μαζί με τις Βρετανικές δυνάμεις και τον Ιερό λόχο ,θα μεταφερθούν στις γειτονικές τουρκικές ακτές 12.800 Έλληνες και 8.000 περίπου Ιταλοί.
Με την απώλεια της Σάμου ολοκληρώνεται η μάχη της Δωδεκανήσου, η ισχυρότερη και πιο αποτελεσματική αντίδραση του Άξονα στην αποστασία της Ιταλίας και η τελευταία μεγάλη μάχη στον Ελληνικό χώρο. Ήταν επίσης, η τελευταία μάχη στην οποία οι Βρετανοί νικήθηκαν από τους Γερμανούς, αφήνοντας έκπληκτη τη βρετανική κοινή γνώμη, που κατηγόρησε τον Τσώρτσιλ για “δεύτερη Καλλίπολη”.
Η εκστρατεία σφράγισε και την τύχη του εβραϊκού πληθυσμού της Δωδεκανήσου, που οι ρίζες του χρονολογούνταν από τον Μεσαίωνα. Πολλοί από αυτούς δεν γύρισαν ποτέ από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης (χάθηκαν 1.540 από τους 2.000 Εβραίους της Ρόδου) ενώ εκατοντάδες διέφυγαν στα μικρασιατικά παράλια. Τέλος, η εκκένωση των νησιών από τους πολυάριθμους Ιταλούς αιχμαλώτους, οδήγησε σε μεγάλες απώλειες εξαιτίας της χρόνιας αδυναμίας των Γερμανών να προστατέψουν τις θαλάσσιες μεταφορές τους. Τα υπερφορτωμένα πλοία γίνονταν στόχος βρετανικών πλοίων, υποβρυχίων και αεροσκαφών οδηγώντας σε πολύνεκρα ναυάγια με θύματα τους “ατυχείς” πλέον συμμάχους, όπως εκείνο του “Oria” το Φεβρουάριο του επομένου έτους, το πλέον πολύνεκρο στην Ελλάδα.
