Διαλύεται μετά από μάχη, το αντιστασιακό σώμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων από δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Από τις πολλές μικρές αντιαστασιακές οργανώσεις που ξεπήδησαν μέσα από την Κατοχή, το 5\42 έγραψε μια σύντομη και τραγική ιστορία, στενά δεμένη με την προσωπικότητα του ιδρυτή της, συνταγματάρχη Δημητρίου Ψαρρού. Γεννημένος το 1893, ξεκίνησε να σπουδάζει στη Νομική σχολή Αθηνών όταν το 1912 με το ξέσπασμα του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου εντάχθηκε στον στρατό ως εθελοντής και πολέμησε με ηρωϊσμό. Στη συνέχεια αναφέρεται η εισαγωγή του στη Σχολή Ευελπίδων από όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός πυροβολικού. Έλαβε μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στις εκστρατείες στην Ουκρανία και στη Μικρά Ασία ενώ μετεκπαιδεύτηκε και στη Σχολή Πολέμου της Γαλλίας (École de Guerre) μεταξύ 1920 και 1921.
Υπήρξε ένας αεικίνητος συνδυασμός δράσης και οργανωτικού σχεδιασμού, μαζί με δεκαετή πολεμική εμπειρία σε μονάδες πρώτης γραμμής και ως επιτελάρχης πυροβολικού σε επίπεδο μεραρχίας. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, υπήρξε ένας από τους αξιωματικούς που βοήθησαν τον Στρατηγό Πάγκαλο να συνεφέρει τα ρακένδυτα υπολείμματα της μισοδιαλυμένης Στρατιάς της Μικράς Ασίας για να σχηματίσει την Στρατιά του Έβρου. Ακόμη, δίδαξε στην Ανωτάτη Σχολή Πολέμου και έλαβε μέρος στην οργάνωση του υπουργείου Αεροπορίας το 1930, που μετουσιώθηκε στην Πολεμική Αεροπορία.
Ο Ψαρρός φαίνεται πως πολιτικοποιήθηκε, όπως και πολλοί ακόμα αξιωματικοί της γενιάς του, με τα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού και της Μικρασιατικής εκστρατείας και kαταστροφής. Στενά δεμένος με αξιωματικούς όπως ο Ιωάννης Τσιγάντες, με τον οποίο συνδεόταν και οικογενειακά και με τον Νικόλαο Πλαστήρα, ήταν υπέρ της Βενιζελικής παράταξης προτιμώντας μια διακυβέρνηση φιλελεύθερη, δημοκρατική και αβασίλευτη. Το 1935 έλαβε μέρος στο βενιζελικό κίνημα που κατέληξε σε αποτυχία. Ακολουθώντας τη μοίρα των υπολοίπων πρωτεργατών, συνελήφθη, δικάστηκε, φυλακίστηκε για λίγους μήνες και αποτάχθηκε. Παρά τις εκκλήσεις του να επανέλθει σε υπηρεσία με την έναρξη του πολέμου το 1940, δεν έγινε δεκτός.
Με την κατάρρευση του μετώπου και την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα, ο Ψαρρός δημιούργησε κάποιους πυρήνες αντιστασιακής δράσης ήδη από τον Ιούνιο του 1941, όταν καμία ή σχεδόν καμία άλλη οργάνωση δεν είχε ακόμα συγκροτηθεί. Γνωρίζοντας καλά την περιοχή της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας, από όπου καταγόταν και είχε περάσει μεγάλο μέρος της στρατιωτικής του καριέρας, ίδρυσε την οργάνωση “Ελευθερία“, σε συνεργασία ή συννενόηση με το μακεδονικό γραφείο του ΚΚΕ. Με τη βοήθειά τους και χάρη στην εμπειρία του και στρατιωτικές γνώσεις, που το ΚΚΕ δεν κατείχε, ίδρυσε πυρήνες στρατολόγησης σε περιοχές της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Ωστόσο, η δράση του προδόθηκε στις κατοχικές αρχές και σταμάτησε, επιστρέφοντας στην Αθήνα.
Εκεί ο Ψαρρός ήρθε σε επαφή με το Συμμαχικό Αρχηγείο Μέσης Ανατολής, μέσω του γαμπρού του, Ιωάννη Τσιγάντε και μαζί με τον πρώην υπουργό Ιωάννη Καρτάλη ίδρυσε το 1942 την οργάνωση Εθνική Και Κοινωνική Απελευθέρωσις (ΕΚΚΑ), φιλελεύθερη στις επιδιώξεις της, αντιβασιλική και λαοκρατική. Για τις θέσεις τις αυτές, η ΕΚΚΑ δέχτηκε πυρά τόσο από παραδοσιακά δεξιά κόμματα που την χρωμάτιζαν ως ημικομμουνιστική, όσο και από το ΚΚΕ που θεωρούσε πως καπηλευόταν τις θέσεις και τις διακηρύξεις του για να προκαλέσει ρήγμα στο λαϊκό ακροατήριο. Η δυναμική αυτή της ΕΚΚΑ θα έχει συνέπειες στην πορεία της και στην τύχη του Ψαρρού και των συντρόφων του.
Στο μεταξύ, ο Δημήτριος Ψαρρός θα προχωρήσει, στην ίδρυση στρατιωτικού σκέλους για ένοπλη δράση κατά του κατακτητή, με την επωνυμία “Ελληνικός Απελευθερωτικός Στρατός” (ΕΑΣ) που στις 20 Απριλίου 1943 θα μετονομαστεί σε 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Το 5/42 ήταν μια μονάδα Ευζώνων με ξεχωριστή δράση στους Βαλκανικούς Αγώνες, στην Ουκρανία, στη Μικρά Ασία υπό τη διεύθυνση του συνταγματάρχη Πλαστήρα ενώ σημαντική δράση είχε επιδείξει και στο μέτωπο της Αλβανίας προτού διαλυθεί με την συνθηκολόγηση. Το ιστορικό όνομα της μονάδας και η βαριά κληρονομιά είχαν μεγάλη σημασία για την νεόκοπη προσπάθεια του Ψαρρού να προσελκύσει εθελοντές στις ορεινές περιοχές της Στερεάς Ελλάδας και της Θεσσαλίας. Στους μήνες που ακολούθησαν το 5/42 έκανε αισθητή τη δράση του στην κεντρική Ελλάδα παράλληλα με τις μεγαλύτερες οργανώσεις ΕΔΕΣ και ΕΑΜ.
Ωστόσο, το παρελθόν του αρχηγού του, οι θέσεις της οργάνωσης ΕΚΚΑ και το γεγονός ότι αναλάμβανε δράση σε περιοχές που είχαν λίγο πολύ χωριστεί μεταξύ των δύο άλλων οργανώσεων, τάραξε τα νερά. Στις 13 Μαΐου 1943, λιγότερο από έναν μήνα από τη συγκρότησή του, το 5/42 κυκλώθηκε από τετραπλάσιες δυνάμεις ανταρτών του ΕΛΑΣ υπό τον καπετάνιο Άρη Βελουχιώτη που απαίτησε την άμεση διάλυση του συντάγματος. Ο Ψαρρός πειθάρχησε προκειμένου να αποφευχθεί αιματοχυσία ζητώντας την εγγύηση πως οι άνδρες του θα επέστρεφαν ελεύθεροι στα χωριά τους. Ο Βελουχιώτης το δέχτηκε αλλά ζήτησε από τον Ψαρρό να υπογράψει δήλωση πως θα προσχωρούσε στον ΕΛΑΣ ή δεν θα αναμιγνυόταν ξανά στον αντιστασιακό αγώνα. Ο Ψαρρός αρνήθηκε και συνελήφθη μαζί με τον υπαρχηγό του.
Χρειάστηκε η παρέμβαση του στρατηγείου Μέσης Ανατολής για να αναγκαστεί ο ΕΛΑΣ να απελευθερώσει τους κρατουμένους. Ο Ψαρρός προχώρησε στην εκ νέου συγκρότηση του 5/42 αλλά και πάλι, στις 22 Ιουνίου κυκλώθηκε από σημαντική δύναμη του ΕΛΑΣ που απαίτησε την παράδοση ή αυτοδιάλυση του συντάγματος. Αυτή τη φορά μίλησαν τα όπλα. Στο τέλος της μέρας, με τρεις νεκρούς και πέντε τραυματίες ο Ψαρρός συμφώνησε και πάλι να διαλυθεί η οργάνωση. Στις 31 Ιουλίου, μετά από διαπραγματεύσεις ΕΛΑΣ, Συμμαχικού Στρατηγείου και ΕΚΚΑ αποφασίστηκε να αναγνωριστεί η κεντρική Ρούμελη ως χώρος δράσης της οργάνωσης του Ψαρρού, που για τρίτη φορά συγκρότησε το 5/42. Η δράση του συντάγματος θα αναγνωριστεί δυο μήνες μετά στη μάχη του Λιδωρικίου και σε μια σειρά άλλων μικροσυγκρούσεων στην επαρχία (μάχες Σκαλούλας, Αναθέματος, Τσακαλορέματος).
Η δράση του 5/42 ερέθισε ακόμα περισσότερο τα πνεύματα επειδή άρχισε να καθιερώνεται ως αντιστασιακή δύναμη ανταγωνιστική στην περιοχή. Κατά το διάστημα Σεπτεμβρίου 1943 με Μάρτιο του 1944, δεν έλλειψαν οι προστριβές με δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Στις 16 Απριλίου του 1944, ο Ψαρρός διακήρυξε με έγγραφη ανακοίνωση πως η οργάνωση του ΕΛΑΣ συμπεριφερόταν εχθρικά εναντίον του με σκοπό να τους εκτοπίσει και να τους αφοπλίσει, πράξη στην οποία το 5/42 θα αντιδρούσε με τα όπλα. Με την ανακήρυξη αυτή, η ηγεσία του ΕΑΜ έδωσε εντολή στον πρωτοκαπετάνιο Άρη Βελουχιώτη να αφοπλίσει το 5/42 έστω και με τη βία. Τη Δευτέρα του Πάσχα, 17 Απριλίου 1944, οι δυνάμεις του τελευταίου κύκλωσαν τους άνδρες του Ψαρρού και άνοιξαν πυρ σε μια συμπλοκή που κράτησε όλη τη μέρα. Οι δυνάμεις του 5/42 αποδεκατίστηκαν και στο τέλος πολλοί συνελήφθησαν ενώ αρκετοί μαζί με τον συνταγματάρχη Ψαρρό εκτελέστηκαν. Συνολικά, 303 άνδρες του 5/42 σκοτώθηκαν εκείνη τη μέρα, ως συνέπεια της μάχης και των επακόλουθων εκτελέσεων.
Η διάλυση του 5/42 και η θανάτωση του Ψαρρού αποτελούν μια από τις πιο μαύρες σελίδες της Εθνικής Αντίστασης. Στα χρόνια που ακολούθησαν πολλές εκδοχές και πληροφορίες ήρθαν στην επιφάνεια σχετικά με τη δράση και τις βλέψεις της ΕΚΚΑ και του 5/42 όσο και για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Η ΕΚΚΑ κατηγορήθηκε ως οργάνωση με κρυφή κομμουνιστική ατζέντα, που όμως συνεργάστηκε με τους Βρετανούς σε πρώτη φάση και με τους Γερμανούς σε δεύτερη, ένας μάλλον περίεργος συνδυασμός αλλά οι αστήριχτες κατηγορίες δεν αξίζουν τίποτε.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, ως αντιστασιακή οργάνωση που είχε ήδη διαλυθεί και επανασυσταθεί δύο φορές, περιλάμβανε στις τάξεις του άνδρες διαφορετικών πολιτικών αποχρώσεων και βλέψεων. Μεταξύ τους βρέθηκαν παλιοί βενιζελικοί, όπως ο Ψαρρός, αλλά και αριστεροί, όπως ο συνταγματάρχης Ευρυπίδης Μπακιρτζής, φίλος του Ψαρρού και συνιδρυτής της ΕΚΚΑ, προτού μεταπηδήσει στην οργάνωση ΑΑΑ κι από εκεί στον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Αν ο Ψαρρός ήταν αντιβασιλικός, άλλα μέλη της ΕΚΚΑ και του 5/42 ήταν φιλοβασιλικοί και αντικομμουνιστές. Τα αντιφατικό αυτό αμάλγαμα θα δημιουργήσει αντίρροπες τάσεις εντός της οργάνωσης αποκτώντας επαφές άλλοτε με τον ΕΛΑΣ κι άλλοτε με τον ΕΔΕΣ και το βρετανικό Στρατηγείο. Οι τάσεις αυτές θα διαφύγουν του ελέγχου του μετριοπαθούς Ψαρρού στην κρίσιμη φάση που η Ελλάδα περνούσε σταδιακά από τη φάση της Κατοχής στην απελευθέρωση και οι παρατάξεις μετρούσαν τις δυνάμεις τους.
Ο ΕΛΑΣ από την άλλη δέχτηκε κι αυτός βοήθεια από το Βρετανικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής κι αν και ήταν (η πολιτική του πτέρυγα, το ΕΑΜ) σαφώς κομμουνιστικής ιδεολογίας, δεν έλειψαν ούτε οι επαφές με πολιτικούς σχηματισμούς του Κέντρου, ούτε με τους Βρετανούς. Οι προθέσεις του έναντι της ΕΚΚΑ ήταν πως ο χώρος έπρεπε να ξεκαθαρίσει καθώς η ώρα της απελευθέρωσης πλησίαζε, αλλά ακόμα κι εντός του υπήρχε αντίθεση μεταξύ απόψεων για ειρηνική ενσωμάτωση (όπως έγινε με την οργάνωση ΑΑΑ- “Αγών – Ανόρθωσις – Αναγέννησις” του Στέφανου Σαράφη, άλλου κινηματία αξιωματικού του 1935) και εκείνων για βίαιη καταστολή. Αυτό δηλώνουν οι προσπάθειες αφοπλισμού του και η σύλληψη του Ψαρρού στις 17 Απριλίου προτού άλλη ομάδα παρέμβει και τον δολοφονήσει εν ψυχρώ και με αγριότητα.
Για την αιματηρή διάλυση του 5/42 μίλησε στο Λίβανο ιδιαίτερα αιχμηρά κατά του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, ο συνεργάτης του Ψαρρού, Γεώργιος Καρτάλης, επικεφαλής της ΕΚΚΑ. Ο Καρτάλης θα βρεθεί τελικά στο Κάιρο προσκεκλημένος του Γεωργίου Παπανδρέου και στα επόμενα χρόνια θα αναλάβει υπουργικές θέσεις στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, ενώ θα ιδρύσει κι άλλους συναφείς οργανισμούς μέχρι το θάνατό του.
Όσο δύσκολο είναι να χρωματίσουμε σαφώς τον καμβά των πολιτικών και ιδεολογικών αποχρώσεων των τελευταίων μηνών της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης, το μόνο που θα μπορούσαμε να πούμε με βεβαιότητα, στην περίπτωση του 5/42 Συντάγματος και του Ψαρρού, ήταν πως ο τελευταίος ήταν ένας αγωνιστής με αγνές προθέσεις, με στόχο σε πρώτη φάση την απελευθέρωση της χώρας από τον κατακτητή και σε δεύτερη φάση την πολιτική αναμόρφωση, όπως αναφερόταν και στην προγραμματική διακήρυξη της ΕΚΚΑ. Ήταν μια πρόθεση κοινή μεταξύ πολλών πολιτικών παρατάξεων που στα ταραχώδη χρόνια μεταξύ 1915 και 1935, επιθυμούσαν την ανάταξη της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της Ελλάδας αλλά μετά από δεκάδες κινήματα και αντικινήματα “θάφτηκαν” κάτω από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Μεταξά για να αναδυθούν με την κατάρρευση και κατοχή της χώρας. Το 5/42 βρέθηκε στις συμπληγάδες μεταξύ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και της κυβέρνησης το Καΐρου, με το αρχηγείο Μέσης Ανατολής να επιθυμεί την ύπαρξή του, περιορίζοντας το μονοπώλιο του ΕΛΑΣ, αλλά μη συμφωνώντας με την αντιβασιλική στάση του Ψαρρού και του Καρτάλη. Και δυστυχώς η διάλυση του 5/42 είναι ένα από τα προεόρτια του Εμφυλίου.
