Συμβατική ημερομηνία μάχης των Γαυγαμήλων (σημερινό Tel Gomel της επαρχίας Μοσούλης του Ιράκ) θεωρείται η σημερινή, με τον ελληνικό στρατό του βασιλιά Αλεξάνδρου του 3ου να νικά τον υπέρτερο περσικό, του Δαρείου του 3ου. Είναι η τρίτη αποφασιστική μάχη κατά των Περσών μετά τον Γρανικό και την Ισσό.
ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ – 22 Μαΐου 334 π.Χ.: Μάχη του Γρανικού, ο Μέγας Αλέξανδρος στην Ασία
Οι αριθμοί που παρατάχθηκαν υπολογίζονται από σύγχρονους μελετητές σε 47.000 Έλληνες και 87-100.000 Πέρσες. Στην περσική γραμμή, στο κέντρο τάχθηκαν 200 σκυθικά δρεπανηφόρα άρματα, πίσω τους ο Δαρείος με την βασιλική ακολουθία και εκατέρωθεν οι 10.000 “Αθάνατοι”, η προσωπική του φρουρά και διαδοχικά οι σημαντικότεροι σατράπες του με τα στρατιωτικά τους σώματα. Στα πλάγια ήταν το ιππικό, Σκύθες, Ινδοί και Βάκτριοι. Μεγάλος ήταν ο αριθμός των τοξοτών ενώ υπήρχαν και 15 ελέφαντες.
Οι Έλληνες τάχθηκαν με τη φάλαγγα στο κέντρο, τον Παρμενίωνα στο αριστερό και τον Αλέξανδρο με το ιππικό των Εταίρων στο δεξί. Η μάχη εξελίχθηκε σε τρείς φάσεις. Στην πρώτη οι Έλληνες πλησίασαν την περσική παράταξη που τους ξεπερνούσε και στα δύο άκρα, μια θανάσιμη πρακτική για τους φαλαγγίτες που δεν μπορούσαν να στρέψουν εύκολα πλευρό ή νώτα. Καθώς πλησίαζαν, τα άκρα της ελληνικής παράταξης κύρτονταν ώστε να προστατευτούν.
Ξαφνικά, ο Αλέξανδρος με τους Εταίρους άρχισε να καλπάζει προς τα δεξιά εκτείνοντας ακόμα περισσότερο την ισχνή ελληνική γραμμή και προκαλώντας έτσι τους Πέρσες να επιτεθούν. Ο Δαρείος, που μετά την Ισσό δεν ήθελε να επιτεθεί πρώτος, παρασυρόμενος κι από τους σατράπες του, έστειλε το ιππικό του Βήσσου κατά του ελληνικού δεξιού. Οι Έλληνες ιππείς ήταν καλύτερα εξοπλισμένοι αλλά αμύνονταν σε ανοιχτό πεδίο με υπεράριθμους αντιπάλους και δοκιμάστηκαν σκληρά. Η καρτερία τους, οι τοπικές αντεπιθέσεις και η σωστή χρήση των εφεδρειών απέδωσε.
Στο μεταξύ, ο Δαρείος εξαπέλυσε τα δρεπανηφόρα άρματα, που όρμησαν κατά της φάλαγγας. Στοχευμένες βολές Αγριάνων ακοντιστών εξόντωσαν τα πληρώματα των περισσότερων αρμάτων. Όσα πέρασαν, διέσχισαν τις τάξεις της φάλαγγας που άνοιξε αφήνοντας κενά, κι έτσι δεν προκάλεσαν μεγάλες απώλειες.
Στην τρίτη φάση, ο Αλέξανδρος με τους Εταίρους απεμπλάκηκε και όρμησε στο κενό που είχε δημιουργηθεί στην περσική παράταξη από την επίθεση του ιππικού. Ταυτόχρονα, η φάλαγγα επιτέθηκε συντεταγμένα ακολουθώντας το ιππικό των Εταίρων και σχηματίζοντας λοξή διάταξη ώστε να μην υπερκεραστεί. Η αιχμή της ελληνικής παράταξης με κεφαλή τον Αλέξανδρο χτύπησε την περσική διάταξη στο κέντρο, με στόχο τον ίδιο τον Δαρείο.
Η διάταξη των Περσών κλονίστηκε και κατέρρευσε ενώ ο Δαρείος τράπηκε σε φυγή με λίγα επίλεκτα τμήματα του στρατού του. Ο Αλέξανδρος ήταν έτοιμος να καταδιώξει όταν έλαβε επείγοντα μηνύματα από τον Παρμενίωνα, που είχε πιεστεί στο ελληνικό αριστερό, μέχρι κατάρρευσης. Εκεί μια μονάδα Ινδών και Περσών ιππέων κατόρθωσε να διασπάσει την ελληνική διάταξη και να φτάσει στο ελληνικό στρατόπεδο και να το λεηλατήσει. Ο Αλέξανδρος, προτίμησε να ενισχύσει τον Παρμενίωνα από το να καταδιώξει το Δαρείο, κάτι που θα τελειώνε τον πόλεμο. Όμως η μοίρα του Πέρση βασιλέα είχε κριθεί. Έστειλε μηνύματα στους σατράπες των ανατολικών επαρχιών να τον συνδράμουν, αλλά ο Βήσσος και άλλοι αξιωματούχοι τον εκτέλεσαν. Ο Αλέξανδρος ήταν πλέον κύριος της Ασίας.
