Κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο το σώμα Γαριβαλδινών εθελοντών με τη βοήθεια του Ελληνικού Στρατού, καταλαμβάνει τον ορεινό και δασωμένο όγκο του Δρίσκου Ιωαννίνων μετά από σκληρή μάχη.
Οι Γαριβαλδινοί ήταν σώμα επαναστατικό, που είχε πρωτοσυγκροτηθεί στην Ιταλία το 1862, με πρωτοβουλία του Τζιουζέπε Γκαριμπάλντι. Συμμετείχε σε όλες τις συγκρούσεις κατά του παπικού κράτους και του στρατού της Αυστρουγγαρίας, πολεμώντας για την ιταλική ενοποίηση, με μεγάλο φόρο αίματος μεταξύ των ανδρών του. Δεχόταν εθελοντές στις τάξεις του, πρόθυμους να πολεμήσουν για την ελευθερία των λαών.
Στο πνεύμα αυτό οι Γαριβαλδινοί «ερυθροχίτωνες» (φορούσαν ερυθρό χιτώνιο ή πουκάμισο), πολέμησαν στους πολέμους της Ιταλικής Ενοποίησης (Risorgimento), στον Γαλλοπρωσσικό πόλεμο το 1870 στο πλευρό των Γάλλων, στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1897 στο πλευρό των Ελλήνων (υπό τον γιό του Γκαριμπάλντι, Ριτσιότι) και στον Α’ Βαλκανικό υπό τις διαταγές του λοχαγού Αλέξανδρου Ρώμα.
Με την έναρξη του πολέμου του 1912, ο Αλέξανδρος Ρώμας συγκέντρωσε αρκετούς εθελοντές στην Ιταλία, αλλά η Ιταλική κυβέρνηση απαγόρευσε σε πολίτες της να πολεμήσουν σε ξένο πόλεμο (ιδίως αφού η Ιταλία δεν επιθυμούσε την επέκταση της Ελλάδας βορειότερα της Ηπείρου, κοντά στα στενά του Οτράντο). Παρόλα αυτά, οι ελληνικής καταγωγής ερυθροχίτωνες μαζί με κάποιους Ιταλούς και εθελοντές από Βαλκανικές χώρες, κατόρθωσαν με διάφορα μέσα να φτάσουν στον Πειραιά όπου έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό.
Αυτοί οι 2.300 περίπου Γαριβαλδινοί ερυθροχίτωνες, οπλίστηκαν με τυφέκια Gras του 1874 και άλλο παλιό υλικό από τις αποθήκες του Ελληνικού Στρατού, συγκρότησαν τέσσερα τάγματα και στάλθηκαν στο μέτωπο. Τα δύο από αυτά τα τάγματα βρίσκονταν στη διάθεση του αρχηγού της Στρατιάς Ηπείρου τον Νοέμβριο του 1912, περιλαμβάνοντας προσωπικότητες στις τάξεις τους, όπως τον πρώην βουλευτή, εθελοντή των Κρητικών επαναστάσεων και ποιητή, Λορέντζο Μαβίλη.
Καθώς ο Ελληνικός Στρατός προσέγγιζε όλο και περισσότερο στην ισχυρά οχυρωμένη πόλη των Ιωαννίνων, οι μονάδες του διατάχθηκαν να περισφίξουν όσο μπορούσαν τις τουρκικές θέσεις. Στις 21 Οκτωβρίου κατέλαβε την πόλη της Πρέβεζας μετά από τριήμερο αγώνα αποκτώντας ένα ισχυρό πάτημα στην περιοχή και βελτιώνοντας τον ανεφοδιασμό του. Στις 10 Νοεμβρίου (Νέο Ημερολόγιο), οι Τούρκοι εξαπέλυσαν μια αιφνιδιαστική επίθεση στην τοποθεσία Πέντε Πηγάδια, που συγκρατήθηκε με δυσκολία.
ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ – 28 Οκτωβρίου/10 Νοεμβρίου 1912: Μάχη στα Πέντε Πηγάδια, η τουρκική επίθεση συγκρατείται
Καθώς πολλές ακόμα δυσχέρειες περίμεναν τη Στρατιά Ηπείρου στην προσπάθεια εκπόρθησης των Ιωαννίνων και του περιμετρικού συγκροτήματος οχυρών, ο επικεφαλής της, Στρατηγός Σαπουτζάκης, διέταξε το σώμα Γαριβαλδινών να καταλάβει την βορειανατολική όχθη της λίμνης Παμβώτιδας και το υπερκείμενο ορεινό συγκρότημα του Δρίσκου. Το τελευταίο δέσποζε σε ύψος 1.078 μέτρων πάνω από τη λίμνη και βρισκόταν μόλις 15 χλμ. από τα Ιωάννινα. Οι δυνάμεις τους θα κρατούσαν τις θέσεις μέχρι να ενωθούν με τμήματα του τακτικού στρατού και να επιτεθούν μαζί, κατά των οχυρών.
Ο λοχαγός Ρώμας προέλασε με τρεις λόχους Γαριβαλδινών και στη 13:00 κατέλαβε τις εχθρικές θέσεις μεταξύ των υψωμάτων Βίγλα και Τουφεκίστρες, απωθώντας τους 600 περίπου Τούρκους που τις υπερασπίζονταν, με την υποστήριξη και δύο ορειβατικών πυροβόλων. Μέχρι το βράδυ οι Γαριβαλδινοί είχαν καταλάβει το χωριό των Λυγκιάδων και είχε εκπορθήσει το στρατόπεδο των Τούρκων στο Δρίσκο, με τους τελευταίους να εγκαταλείπουν το πεδίο καθώς άλλοι τρεις λόχοι Γαριβαλδινών με τμήματα Ελληνικού πεζικού προχωρούσαν στην πεδιάδα.
Τις επόμενες μέρες οι Γαριβαλδινοί θα ενισχυθούν με επιπλέον τμήματα ερυθροχιτώνων και ένα πυροβόλο Schneider-Δαγκλής των 75 χιλιοστών και θα αντιμετωπίσουν την επιθετική επιστροφή των Τούρκων, που θα επιπέσουν στις ελληνικές θέσεις κατά χιλιάδες. Οι Τούρκοι είχαν ενισχυθεί με τμήματα της 19ης Μεραρχίας τακτικών που υποχωρούσαν από τον Βορρά.
Έτσι κάπου 7-8.000 Τούρκοι στις 27 Νοεμβρίου/10 Δεκεμβρίου επιτέθηκαν κατά των θέσεων των Γαριβαλδινών στο Δρίσκο, με στήριξη από ισχυρό πυροβολικό που έβαλλε από θέσεις εντός του νησιού της λίμνης των Ιωαννίνων και την Καστρίτσα. Οι Έλληνες και Γαριβαλδινοί εθελοντές κράτησαν με μεγάλη δυσκολία τις θέσεις τους και πολλοί ήταν οι νεκροί και τραυματίες. Την επομένη μέρα, νέα επίθεση με υποστήριξη πυροβολικού και μυδραλιοβόλων του οθωμανικού στρατού θα απωθήσει τα τμήματα των Ελλήνων ενώ μεταξύ των τραυματιών θα είναι ο Ρώμας, ο υποδιοικητής ταγματάρχης Μπαρδόπουλος, ενώ θανάσιμο τραυματισμό θα υποστεί ο ποιητής Λορέντζος Μαβίλης, που θα πεθάνει στο πεδίο πυροβολημένος δύο φορές στο στόμα. Οι τελευταίες του λέξεις θα είναι: «Επερίμενα πολλές τιμές, αλλά όχι και την τιμή να θυσιάσω τη ζωή μου για την Ελλάδα μου».
Με την μονάδα σε άσχημη κατάσταση, διατάχθηκε η υποχώρηση στο ύψος του Μετσόβου, ενώ τμήματα Γαριβαλδινών και Κρητικών εθελοντών παρείχαν κάλυψη. Χωρίς αξιωματικούς και με σημαντικό μέρος της δύναμής του εκτός μάχης, το Σώμα Γαριβαλδινών εθελοντών θα αποσυρθεί από την πρώτη γραμμή μέχρι το τέλος των επιχειρήσεων. Το 1914 θα πολεμήσουν ξανά στην αυτόνομη Βόρειο Ήπειρο, στην τελευταία τους μάχη σε ελληνικό έδαφος.
