Το 1947 είχε παρέλθει, με τις δύο πλευρές του αδερφοκτόνου πολέμου στην Ελλάδα να βρίσκονται σε δύσκολη θέση. Η κυβέρνηση της Αθήνας απολάμβανε απόλυτης υλικής υπεροχής, αλλά η χρονιά που μόλις είχε τελειώσει σηματοδότησε και την εξουθένωση των βρετανών συμμάχων, που αντιμετώπιζαν ήδη πολλαπλά μέτωπα κρίσης σε όλον τον κόσμο.
ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ – 12 Μαρτίου 1947: Διακήρυξη του Δόγματος Τρούμαν, η αμερικανική βοήθεια στην Ελλάδα
Έτσι, η Βρετανία αποσυρόταν σταδιακά από τον Ελληνικό Εμφύλιο με αντικατάσταση της από την αμερικανική παρέμβαση. Η πλευρά των δυνάμεων του Κομμουνιστικού Κόμματος είχε εξελιχθεί και αυτή σε μέσα και άνδρες, αλλά η διεθνής θέση της ήταν άσχημη. Αν και έλεγχε περίπου 100 χωριά και μεγάλο μέρος της υπαίθρου, η αδυναμία της να καταλάβει έστω και μια πόλη, έκανε σταδιακά τα καθεστώτα που την υποστήριζαν να ψυχραίνονται.
Διαισθανόμενος την αλλαγή της στάσης των Σοβιετικών και κατ’ επέκταση των Γιουγκοσλάβων και Αλβανών, ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ, Ν. Ζαχαριάδης, κινήθηκε προς την κατεύθυνση της μετατροπής του ΔΣΕ (Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδος) από ελαφρά δύναμη πεζικού σε πιο βαριά δύναμη με οχήματα και πυροβολικό, ενώ πίεζε να καταληφθεί μια μεγάλη πόλη πριν την αλλαγή του έτους. Η αντίθεση του αρχηγού του ΔΣΕ, Μάρκου Βαφειάδη, στην προοπτική αλλαγής δόγματος επιχειρήσεων είχε σαν αποτέλεσμα ο Ζαχαριάδης να προβεί σε κεραυνοβόλες αλλαγές, ανακηρύσσοντας τον σχηματισμό “προσωρινής δημοκρατικής κυβέρνησης” διορίζοντας τον Βαφειάδη πρωθυπουργό. Τη διεύθυνση του ΔΣΕ αναλάμβανε σε ευρύτερο πλαίσιο ο ίδιος ο Ζαχαριάδης, που κατηύθυνε δύο Ταξιαρχίες προς την Κόνιτσα.
Σκοπός του ήταν να κατορθώσει να ελέγξει σε μόνιμη βάση μεγάλες εδαφικές εκτάσεις, όπου η εξουσία του ΚΚΕ και του ΔΣΕ θα ήταν αδιάσπαστη. Οπότε εκτιμούσε πως σε λίγο διάστημα θα κατόρθωνε όχι μόνο να απογαλακτιστεί από το έτσι κι αλλιώς ασταθές καθεστώς των κέντρων ανεφοδιασμού και υποστήριξης του ΔΣΕ σε Αλβανία και Γιουγκοσλαβία, αλλά και θα έδινε το πάτημα που χρειαζόταν στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες να αναγνωρίσουν την ύπαρξη “ελεύθερης σοσιαλιστικής ελληνικής επικράτειας”. Το ρίσκο ήταν μεγάλο και οι πόροι που απαιτούνταν τόσο σε υλικό όσο και σε ανθρώπους ήταν μεγάλοι, μεγαλύτεροι από όσους κατείχε και όσους τα γειτονικά κράτη ήθελαν να προσφέρουν. Προς τον σκοπό αυτό ήταν έτοιμος να δώσει στις αδελφές χώρες που θα τον υποστήριζαν εδάφη από τη Μακεδονία και την Ήπειρο, κατά το δοκούν.
Στις 25 Δεκεμβρίου 1947, δύο ταξιαρχίες του ΔΣΕ, η 32η και η 16η, κινήθηκαν προς την Κόνιτσα και περιέσφιξαν τα υψώματα που δέσποζαν γύρω της. Η πόλη δεν επελέγη τυχαία: κομβικά τοποθετημένη στις πλαγιές της Πίνδου, στο ψηλότερο βουνό του Σμόλικα, δέσποζε μεταξύ των σημαντικότερων εκτάσεων που ήλεγχε ο ΔΣΕ και περιβάλλοταν από δεκάδες χωριά που βρίσκονταν σταθερά στα χέρια του. Η πόλη προστατευόταν από ψηλές κορυφές και θα ήταν εύκολο στις δυνάμεις του να την υπερασπιστεί σε περίπτωση αντεπίθεσης από τον Εθνικό Στρατό, ενώ οι άσχημες καιρικές συνθήκες του Δεκεμβρίου θα περιόριζαν αρκετά τη δράση της Ελληνικής Αεροπορίας.
Η φρουρά της πόλης αποτελείτο από μικρές δυνάμεις, δύο τάγματα πεζικού (τα 582 και 584 της 75ης Ταξιαρχίας), δυνάμεις χωροφυλακής και Μονάδων Αμύνης Υπαίθρου (ΜΑΥ) και λίγες μονάδες πυροβολικού. Σημαντική θεωρείτο και από τους δύο αντιπάλους η κατάληψη της γέφυρας του Μπουραζανίου, που υπερασπιζόταν λόχος του 582 ΤΠ. Ο Ζαχαριάδης, επίσης, υπολόγιζε -άγνωστο γιατί- στην εξέγερση του πληθυσμού της πόλης εναντίον των δυνάμεων του Εθνικού Στρατού, διευκολύνοντας το έργο των δυνάμεων του ΔΣΕ. Μόλις η πόλη καταλαμβανόταν και “εκκαθαριζόταν” από τα “αντιδραστικά” στοιχεία, θα γινόταν η πολυπόθητη έδρα της κυβέρνησης του ΔΣΕ.
Τα Χριστούγεννα του 1947 οι δυνάμεις του ΔΣΕ ακολουθώντας το σχέδιο άνοιξαν πυρ και επιτέθηκαν κατά της πόλης. Επιτυχία σημείωσαν στην περιοχή του προφήτη Ηλία αλλά οι κινήσεις της 32ας Ταξιαρχίας του ΔΣΕ προς τα υψώματα Ιτιάς αποκρούστηκαν όλες από τις δυνάμεις που το υπεράσπιζαν. Η δύναμη του Εθνικού Στρατού είχε σημαντικές απώλειες, μεταξύ τους και του ίδιου του διοικητή της πόλης, συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Δόβα, που τραυματίστηκε σοβαρά από έκρηξη νάρκης και αντικαταστάθηκε από το διοικητή του 584 Τάγματος. Σημαντική, επίσης, ήταν και η φθορά των δυνάμεων στη γέφυρα Μπουραζάνι με τη φρουρά να αιφνιδιάζεται και να αποδεκατίζεται χάνοντας και τον διοικητή της, λοχαγό Θεόδωρο Βήττο.
Τις επόμενες μέρες, η πίεση έγινε αφόρητη με τις δυνάμεις του ΔΣΕ να εξωθούν με κόπο τις δυνάμεις του Εθνικού Στρατού από τις θέσεις τους και να εισέρχονται στις παρυφές της πόλης. Η επέμβαση της Αεροπορίας δεν έφερε αποτελέσματα, αφενός λόγω των καιρικών συνθηκών, αφετέρου επειδή οι άνδρες του ΔΣΕ περιέσφιξαν τα υψώματα γύρω από την πόλη με ισχυρές αντιαεροπορικές πυροβολαρχίες, που προκάλεσαν απώλειες στις αεροπορικές δυνάμεις.
Οι μάχες συνεχίζονταν μέρα και νύχτα με μεγάλη φθορά και για τους δύο αντιπάλους αλλά στις 28 Δεκεμβρίου η κατάσταση άρχισε σταδιακά να κλίνει υπέρ των Εθνικών Δυνάμεων. Στις 28 Δεκεμβρίου, οι τελευταίες οργάνωσαν μια σειρά αντεπιθέσεων στα καταληφθέντα κτίρια της πόλης που είχαν γίνει κέντρα αντίστασης, όπου με χειροβομβίδες και αντιαρματικά PIAT οι θέσεις των ανδρών του ΔΣΕ καταστράφηκαν.
Ενισχύσεις του Εθνικού Στρατού έφτασαν μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου από τάγμα της Χωροφυλακής και το 527 ΤΠ, που διέβησαν τον ποταμό Βοϊδομάτη. Την επομένη, 1η Ιανουαρίου 1948, ο νέος χρόνος έφερε στην περιοχή και τη Γ΄ Μοίρα Ορεινών Καταδρομών με αεροσκάφη. Οι καταδρομείς διεισέδυσαν νύχτα και περνώντας αθέατοι από ορεινά δρομολόγια κατέλαβαν θέσεις στην περιοχή Βίγλα και στο Λυκόμορο, απειλώντας να αποκόψουν τις δυνάμεις του ΔΣΕ.
Ο ΔΣΕ προσπάθησε λίγο πριν τα Φώτα να ανατρέψει την κατάσταση εξαπολύοντας λυσσώδεις αντεπιθέσεις αλλά οι καταδρομείς ενισχυμένοι με άνδρες του πεζικού και την υποστήριξη πυροβόλων και αεροσκαφών άντεξαν και τις απέκρουσαν όλες. Στις 6 Ιανουαρίου 1948, οι πρωτοβουλίες των κομμουνιστικών δυνάμεων έπαψαν, παραδεχόμενες την αδυναμία τους. Την ίδια μέρα έφτασε στην περιοχή, μαζί με τις αποστολές εφοδίων και η βασίλισσα Φρειδερίκη ενώ η “μάχη της Κόνιτσας” είχε μεταφερθεί στον Τύπο με πηχυαίους τίτλους παρομοιάζοντάς την με τα μεγαλύτερα γεγονότα μαχητικής αυταπάρνησης στην ιστορία της Ελλάδας.
Η μάχη της Κόνιτσας ήταν ένα μεγάλο στοίχημα για τον Ζαχαριάδη το οποίο έχασε, παρά τις προσπάθειές του. Θέλοντας να αναβαθμίσει τη θέση του ΚΚΕ στη χορεία των σοσιαλιστικών καθεστώτων της περιοχής, προσπάθησε να μετατρέψει τον ΔΣΕ από ανταρτική δύναμη σε τακτικό στρατό. Τη στιγμή που ο αντίπαλός του είχε πλέον κατανοήσει την αξία των ελαφρών δυνάμεων σε ορεινές περιοχές και προσαρμοζόταν με τη χρήση ελαφρού πεζικού και ειδικών ορεινών καταδρομικών στοιχείων.
Επίσης, η ροή ανεφοδιασμού ευνοούσε πλέον τις εθνικές δυνάμεις ενώ η ύπαρξη στοιχείων όπως η αεροπορία αποδείχθηκαν καταλυτικά για αναγνώριση, κρούση και μεταφορές μεγάλων μονάδων και εφοδίων. Η Κόνιτσα ήταν η τελευταία μεγάλη ευκαιρία του ΔΣΕ να “παίξει” επί ίσοις όροις με τον αντίπαλό του. Στο εξής, η πορεία των επιχειρήσεων θα είναι με τον ΔΣΕ στριμωγμένο στη γωνία, με ελλείψεις σε εφόδια, σε ανθρώπινο δυναμικό και χρόνο. Ηχηρό ράπισμα ήταν για τον Ζαχαριάδη και η τάξη των κατοίκων της Κόνιτσας με τον Εθνικό Στρατό αντί για τον ΔΣΕ, στοιχείο που έδειξε πως δεν είχε αίσθηση της πραγματικότητας.
