Οι δυνάμεις της μυστικής επαναστατικής «Ανώτατης Οργάνωσης Μακεδονίας-Αδριανούπολης» (Върховен македоно – одрински комитет, ВМОК) καταλαμβάνουν την πόλη του Κρούσεβο, ανακηρύσσοντάς την πρωτεύουσα και κέντρο της επανάστασης.
Για πολλούς αιώνες, η Οθωμανική αυτοκρατορία -όπως και η προηγούμενη Ρωμαιοβυζαντινή- δεν έδειχνε καμία προσοχή στην εθνική καταγωγή των υπηκόοων της. Έλληνες, Βούλγαροι, Βλάχοι, Αλβανοί, Εβραίοι και άλλοι μπορούσαν να κινούνται και να εγκαθίστανται χωρίς μεγάλους περιορισμούς. Η Βαλκανική χερσόνησος είχε μετατραπεί σε ένα πολύχρωμο μωσαϊκό γλωσσών και εθνικοτήτων, με πολιτική και θρησκευτική μόνο διάκριση. Οι οθωμανοί Τούρκοι ήταν η σαφώς ευνοούμενη τάξη, ενώ οι χριστιανοί η πολύ μακρινή δεύτερη.
Η εθνική αφύπνιση και ο επαναστατικός παλμός του 18ου αιώνα στην Ευρώπη, διέδωσε την ιδέα δημιουργίας του ελεύθερου έθνους-κράτους και έκανε τους βαλκανικούς λαούς να εμπλακούν σε μια αλυσίδα επαναστάσεων από τις αρχές του 19ου αιώνα κυρίως. Όπου δημιούργησαν μικρά κράτη, με τίμημα βέβαια χιλιάδες νεκρούς, ενώ μεγάλο μέρος των εθνικών τους πληθυσμών παρέμενε εκτός των ορίων τους, ανακατεμένοι με άλλες εθνότητες. Έτσι, η επέκταση των συνόρων σε επικράτεια που θα περιλάμβανε όλον σχεδόν τον εθνικό πληθυσμό, έγινε η Μεγάλη Ιδέα κάθε βαλκανικού κράτους.
Στην περίπτωση της Βουλγαρίας, αν και ο πληθυσμός και η πολιτική και πνευματική ηγεσία ήταν υπέρ της επέκτασης, η σκληρή πραγματικότητα έκανε το επίσημο κράτος να τηρεί στάση αναμονής. Η οικονομία ήταν ακόμα εξαιρετικά εύθραυστη, ο στρατός ανεπαρκής για να αναλάβει επιχειρήσεις κατά του Οθωμανικού και οι διεθνείς συμμαχίες δεν επέτρεπαν περιπέτειες στο στρατιωτικό πεδίο.
Ο ψυχρός ρεαλισμός δεν ικανοποιούσε πολλούς, που οργανώθηκαν σε μυστικές εταιρείες και προετοίμασαν επαναστατικές κινήσεις στη Θράκη και στη Μακεδονία, αναμένοντας πως ο βουλγαρικός στρατός θα επενέβαινε για να βοηθήσει. Αυτό, φυσικά, δεν έγινε και οργανώσεις όπως η ΒΜΟΚ και η VMRO (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση) ήταν υπεύθυνες για πολλές αποτυχημένες εξεγέρσεις που οδήγησαν στην καταστροφή και στον θάνατο πολλών χριστιανών, από τις συγκρούσεις αλλά και τα αντίποινα. Οι εξεγέρσεις, όμως κέρδιζαν την συμπάθεια της βουλγαρικής κοινής γνώμης, εκθέτοντας την επίσημη κυβέρνηση ως αδιάφορη προς τα πάθη των ομοεθνών και τους εθνικούς στόχους.
Στις 2 Αυγούστου 1903, μια ακόμα εξέγερση ξέσπασε στα εδάφη της Μακεδονίας και της Θράκης με υποκίνηση του ΒΜΟΚ. Το Κρούσεβο αποτέλεσε το πρώτο και μεγαλύτερο έπαθλο και οι επαναστάτες το ανακήρυξαν κέντρο τους. Η στάση ονομάστηκε και “εξέγερση του Ίλιντεν” επειδή συνέπεσε με τη γιορτή του προφήτη Ηλία (Ίλιντεν στα βουλγαρικά) στις 20 Ιουλίου με το Ιουλιανό ημερολόγιο που ακολουθούσαν Έλληνες, Σέρβοι και Βούλγαροι (2 Αυγούστου με το Γρηγοριανό).
Η επιτυχία της επανάστασης θα διαρκέσει ακριβώς τρείς μέρες, καθώς ο οθωμανικός στρατός θα ανακαταλάβει την πόλη και θα εξοντώσει πλήρως τους αντάρτες του καπετάν (βοεβόδα) Πίτου Γκούλι. Η πόλη θα καταστραφεί, ενώ μετά οι κάτοικοι θα αναγκαστούν να υπογράψουν δήλωση πως πυρπολήθηκε από Βουλγάρους κομιτατζήδες. Παρά την αποτυχία, η αρκετά οργανωμένη κίνηση έδειξε πως ο Ελληνισμός είχε σοβαρό ανταγωνιστή στη διεκδίκηση της Μακεδονίας και της Θράκης, στο πρόσωπο του βουλγαρικού επεκτατισμού.
Για τους Βουλγάρους, το Ίλιντεν φανέρωσε πως η απευθείας αντιπαράθεση με την Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν προς το παρόν αδύνατη -μάθημα που η Ελλάδα είχε λάβει πέντε χρόνια πριν, το 1897. Στο εξής, το Βουλγαρικό Μακεδονικό Κομιτάτο και άλλες οργανώσεις θα αποδοθούν σε αγώνα τρομοκρατίας και ανταρτοπολέμου στη Μακεδονία και τη Θράκη με τους “κομιτατζήδες” (άνδρες του κομιτάτου), να επιτίθενται σε Τούρκους και μη βούλγαρους Χριστιανούς. Οπότε η Ελλάδα θα απαντήσει με την κινητοποίηση σε εθελοντική βάση των πρώτων αντίστοιχων ανταρτικών ομάδων, των “Μακεδονομάχων”. Ο αγώνας για την Μακεδονία μόλις είχε αρχίσει.
