Στις 17 Μαρτίου 1913 (4 Μαρτίου με το παλιό ημερολόγιο), το ελληνικό Ναυτικό και ο Στρατός απελευθερώνουν την πόλη των Αγίων Σαράντα στη Βόρειο Ήπειρο.
Η δράση κατά τον Α΄ Βαλκανικό, στο Μέτωπο της Ηπείρου ήταν δευτερεύουσας σημασίας σε σύγκριση με την προέλαση του στρατού στη Θεσσαλία και την επικράτηση στο Αιγαίο. Ωστόσο, οι ανάγκες υποστήριξης της ελληνικής Στρατιάς Ηπείρου και η αναγνώριση των αναγκών για προστασία και υποστήριξη από τη θάλασσα στη θάλασσα του Ιουνίου, οδήγησαν το επιτελείο να οργανώσει μια ειδική ναυτική διοίκηση, τη Μοίρα Ιονίου Πελάγους. Η Μοίρα διέθετε δύο μεγάλες κανονιοφόρους, τρεις μικρότερες και τέσσερις “ατμομυοδρόμωνες” (σιδερένια ιστιοφόρα με βοηθητική πρόωση προπέλας κινούμενης με λέβητες ατμού).
Τα πλοία της Μοίρας ήταν μικρά, παλιά, αργοκίνητα και πολύ ελαφρά εξοπλισμένα αλλά κατόρθωσαν ελλείψει ουσιαστικού αντιπάλου να επικρατήσουν στη θάλασσα και να υποστηρίξουν τις ελληνικές δυνάμεις προσφέροντας υπηρεσίες πολύ πέρα από όσο υπολογιζόταν. Υπό τη διεύθυνση του πλοιάρχου Ι. Δαμιανού, η Μοίρα εξανάγκασε ένα σκοπούν οθωμανικό τορπιλοβόλο να αυτοβυθιστεί στο λιμάνι της Πρέβεζας, υποστήριξε με πυρά την προέλαση κοντά στην ακτή των ελληνικών τμημάτων στρατού, αποβίβασε άγημα που κατέλαβε τη νήσο Σάσωνα και περιπολούσε στην περιοχή Αμβρακικού και Δυρραχίου.
Η δράση της Μοίρας ήταν τόσο αποτελεσματική που το επιτελείο άρχισε να επεξεργάζεται φιλόδοξα σχέδια για αμφίβιες επιχειρήσεις στο Ιόνιο, όπως τη μεταφορά σερβικών στρατευμάτων από τη Θεσσαλονίκη για την πολιορκία της Σκόδρας από θαλάσσης, την απόβαση ελληνικών στρατευμάτων στα νώτα των Ιωαννίνων και παράκαμψη των οχυρώσεων του Μπιζανίου και την κατάληψη σημαντικών λιμένων στη Βόρειο Ήπειρο παρακάμπτοντας την χερσαία οδό. Τα σχέδια κλιμακώθηκαν στην κατάληψη των Αγίων Σαράντα το Νοέμβριο του 1912 (Παλιό Ημερολόγιο), με την αποβίβαση ενός τμήματος του 1ου Συντάγματος Πεζικού, που κράτησε μόνο μερικές μέρες, καθώς αναγκάστηκε να αποχωρήσει.
Το Φεβρουάριο του 1913, η προσοχή του επιτελείου είχε στραφεί πλέον προς την Ήπειρο και στρατός και στόλος ενισχύθηκαν σημαντικά με μετακινήσεις μονάδων από τη Μακεδονία και το Αιγαίο. Η ελληνική διοίκηση βρισκόταν σε αγώνα δρόμου, καθώς οι Βαλκανικοί Σύμμαχοι είχαν πετύχει τους επιχειρησιακούς στόχους τους και οι Μεγάλες Δυνάμεις είχαν παρέμβει, κηρύσσοντας κατάπαυση του πυρός και δρομολόγηση διαπραγματεύσεων.
Το ελληνικό επιτελείο κινήθηκε γρήγορα για να πετύχει τετελεσμένα στην Ήπειρο. Η Μοίρα του Ιονίου ενισχύθηκε με το παλιό θωρηκτό “Ψαρά”, τρία αντιτορπιλικά (“Ασπίς”, “Αετός”, “Λόγχη”), ένα τορπιλοβόλο (το οθωμανικό “Αττάλεια” που αυτοβυθίστηκε στην Πρέβεζα, ανελκύστηκε και μετά από επισκευές εντάχθηκε στο ελληνικό ναυτικό ως “Νικόπολις”) και τρία επίτακτα ωκεανοπόρα.
ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ – 24 Νοεμβρίου/7 Δεκεμβρίου 1912: Απελευθέρωση των Αγίων Σαράντα
Η απελευθέρωση των Αγίων Σαράντα έγινε με αποβατική ενέργεια μονάδων της ΙΙ Μεραρχίας Πεζικού στο λιμένα εν μέσω θύελλας, που απέκρυπτε τις κινήσεις των Ελλήνων. Μετά την απόβαση των ανιχνευτών, που προωθήθηκαν άμεσα στα βουνά και απέκλεισαν τις διαβάσεις, ακολούθησαν τακτικά στρατεύματα που προέλασαν γρήγορα και κατέλαβαν σημαντικά σημεία στην πόλη. Τα λάθη του πρόσφατου παρελθόντος δεν θα επαναλαβάνονταν. Θα ακολουθήσουν οι πόλεις του Αργυροκάστρου και του Τεπελενίου που πέρασαν στον έλεγχο του ελληνικού στρατού.
Ωστόσο, και αυτή τη φορά, η δραση δεν κατέληξε στην μόνιμη ελληνική παρουσία στις ιστορικές πόλεις της Βορείου Ηπείρου. Αν και τα Ιωάννινα έπεσαν στα ελληνικά χέρια, ο εκεί στρατός δεν πρόλαβε να προελάσει και να συνενωθεί με τις δυνάμεις του βορειότερα, στα λιμάνια των παράλιων πόλεων.
Έτσι, παρά τις επίπονες προσπάθειες του ναυτικού και του στρατού, η διεθνής διαπραγμάτευση επέβαλε την αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων από σημεία που δεν μπορούσε να υποστηριχθούν. Το αποτέλεσμα ήταν να δωθεί “χώρος” για ένα νέο κράτος, τη σύγχρονη Αλβανία, που όφειλε να έχει ικανά σύνορα για να κρατήσει Σέρβους και Έλληνες μακρυά από τα στενά του Οτράντο και τον έλεγχο της εξόδου της Αδριατικής.
