Ο Μακεδονικός στρατός του βασιλιά Φιλίππου του Β’ νικά το συνασπισμένο στρατό των Νοτιοελλαδικών πόλεων (Αθήνας, Θηβών, Χαλκίδος, Κορίνθου, Κέρκυρας, Λευκάδας, Αχαΐας, Μεγάρων, Ακαρνανίας, Εύβοιας και του Κοινού των Βοιωτών) και απομένει απόλυτος κυρίαρχος στον Ελληνικό χώρο.
To 346 π.Χ., ύστερα από χρόνια πολέμων μεταξύ των ελληνικών πόλεων-κρατών και των συνασπισμών τους, ο Φίλιππος ο Β΄επέβαλε την ειρήνη στον ελληνικό χώρο τερματίζοντας τον 3ο Ιερό Πόλεμο. Η επικράτηση του, αποτέλεσμα της εξασθένησης των υπολοίπων δυνάμεων αλλά και της ενδυνάμωσης του βασιλείου της Μακεδονίας υπό την καθοδήγησή του, έγινε δεκτή με ανάμεικτα συναισθήματα.
Για άλλους ο Φίλιππος ήταν μια αναγκαία παρένθεση που επέφερε την πολυπόθητη ειρήνη και σταθερότητα. Για κάποιους ήταν ένας ξένος τύραννος, που κατέλαβε τις αρχαίες πόλεις τους και σφετερίστηκε την εξουσία τους. Οπαδός της τελευταίας άποψης ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης, εκφωνούσε πύρινους λόγους κατά του Φιλίππου και των Μακεδόνων, περιγράφοντάς τους με τα πιο μελανά χρώματα ζητώντας την επιστροφή στο παλιό καθεστώς αυτονομίας των πόλεων.
Οι “Φιλιππικοί” του Δημοσθένη και άλλων έπεισαν την Εκκλησία του Δήμου να αναλάβουν η Αθήνα και η Θήβα μια εκστρατεία ανατροπής της μακεδονικής ηγεμονίας, τη στιγμή που η προσοχή του Φιλίππου ήταν στραμμένη στην απόσπαση περιοχών στη Θράκη ενόψει εκστρατείας κατά των Περσών. Ο Δήμος των Αθηνών έφτασε στο σημείο να ζητήσει τη συνδρομή των Περσών σε χρήμα, για να οργανώσει ξανά τις στρατιωτικές του δυνάμεις, ενώ ο Φίλιππος επέβλεπε την πολιορκία της παλιάς μεγαρικής πόλης του Βυζαντίου στην ανατολική Θράκη, που κατεχόταν από τους Πέρσες από το 513 π.Χ.
Το 339 π.Χ. ο Φίλιππος επέστρεψε στη Μακεδονία και οργάνωσε εκστρατεία στη νότια Ελλάδα για να συντρίψει την επανάσταση στη γένεσή της. Οι αντίπαλοι του συγκεντρώθηκαν το επόμενο έτος, στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας, με 35.000 περίπου άνδρες από την Αθήνα, τη Θήβα, τα Μέγαρα και άλλες πόλεις της ανατολικής Στερεάς και της Πελοπονήσου. Ο Φίλιππος προσέγγισε με 32.000 άνδρες, παρατάσσοντας το στρατό του με τον ίδιο επικεφαλής της δεξιάς πτέρυγας απέναντι από τους Αθηναίους και τον 18χρονο γιό του Αλέξανδρο στο αριστερό απέναντι στους Θηβαίους. Στην ελαφρά αριθμητική υπεροχή των συμμάχων οι Μακεδόνες αντέτασσαν την καλύτερη εκπαίδευση και το επίπεδο των βετεράνων τους.
Οι λεπτομέρειες της μάχης δεν είναι γνωστές. Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν πως η έναρξη της μάχης ήταν αμφίρροπη, όπου κανένας δεν κατάφερε να διασπάσει ή να υπερκεράσει τον αντίπαλό του. Τότε, καθώς οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους διέθεταν πολλούς πρόσφατα στρατολογημένους και κατά συνέπεια άπειρους και όχι επαρκώς γυμνασμένους στρατιώτες, ο Φίλιππος εφάρμοσε ένα στρατήγημα: διέταξε τον μισό μακεδονικό στρατό να “σπάσει” και να υποχωρήσει σημαντικά σε μια προσποιητή υποχώρηση. Οι Αθηναίοι τον καταδίωξαν πιστεύοντας πως κέρδιζαν τη μάχη και αφήνοντας κενό στη μέση της συμμαχικής παράταξης. Μόλις απομακρύθηκαν αρκετά, οι δυνάμεις του Φιλίππου ανέστρεψαν και τους επιτέθηκαν με ορμή από την κορυφή κάποιων υψωμάτων.
Την ίδια στιγμή, ο Αλέξανδρος, επικεφαλής του ιππικού στο αριστερό της Μακεδονικής παράταξης, κάλπασε με τμήμα του ιππικού, διασχίζοντας διαγώνια το πεδίο της μάχης και περνώντας μέσα από το ρήγμα που άφηνε η παράταξη των συμμάχων, έπληξε το εκτεθειμένο τμήμα της θηβαϊκής φάλαγγας οδηγώντας στην κατάρρευσή του. Κάποιοι ιστορικοί αμφισβητούν την επέλαση του μακεδονικού ιππικού, υπονοώντας πως μια αρχική κρούση του ιππικού των Εταίρων κατά του θηβαϊκού Ιερού Λόχου, που κατείχε το αριστερό της θηβαϊκής παράταξης, πρέπει να αποκρούστηκε, αλλά κανείς δεν αμφισβητεί πως ο Αλέξανδρος καθοδήγησε την επίθεση που τελικά έσπασε την αντίστασή τους.
Η συντριβή του συμμαχικού στρατού ήταν απόλυτη. 1.000 Αθηναίοι οπλίτες σκοτώθηκαν και 2.000 αιχμαλωτίστηκαν. Ο Ιερός Λόχος της Θήβας έπεσε σχεδόν μέχρις ενός και οι πολεμιστές τάφηκαν στο πεδίο της μάχης όπου αργότερα, στα ρωμαϊκά χρόνια, ανεγέρθηκε ένα μνημείο με έναν λίθινο λέοντα που στέκεται στο σημείο μέχρι σήμερα. Ανάλογες ήταν οι απώλειες και των υπολοίπων συμμάχων.
Η μάχη έδωσε τέλος στην εξέγερση των πόλεων της νότιας Ελλάδας. Ο Φίλιππος εκκαθάρισε τη Θήβα από αντιμακεδονικά στοιχεία και εγκατέστησε φρουρά, ενώ αφαίρεσε εδάφη που ήταν υπό τον έλεγχό της, επανιδρύοντας τις πόλεις των Πλαταιών και των Θεσπιών για να ελέγξουν τη δύναμή της στο μέλλον. Μη θέλοντας να παρατείνει τη σύγκρουση με δαπανηρές πολιορκίες, έδειξε μεγαλοψυχία συγχωρώντας την Αθήνα και την Κόρινθο απελευθερώνοντας τους αιχμαλώτους, αλλά διέλυσε τη 2η Αθηναϊκή Συμμαχία και εγκατέστησε μακεδονικές φρουρές στην Κόρινθο και στη Χαλκίδα, που ήλεγχαν σημαντικά λιμάνια και εμπορικούς κόμβους. Ακόμη, κάλεσε τις πόλεις της Πελοποννήσου σε συνομιλίες από τις οποίες η Σπάρτη απείχε πεισματικά. Σε αντίδραση, ο μακεδονικός στρατός λεηλάτησε την περιοχή της Λακεδαίμονος αλλά δεν πείραξε την ίδια τη Σπάρτη.
Έτσι η νίκη στη Χαιρώνεια αποκατέστησε το Φίλιππο ως αδιαμφισβήτητο ηγεμόνα στον ελληνικό χώρο ενώ με μια σειρά από κινήσεις, από διαπραγματεύσεις μέχρι απειλές, κατάφερε να κερδίσει τη στήριξη ή έστω υπακοή όλων των πόλεων της νότιας Ελλάδας.
Το επόμενο έτος, το 337 π.Χ. το Συνέδριο της Κορίνθου εξέλεξε τον Φίλιππο ως στρατηγό αυτοκράτορα (στρατηγό με απόλυτες εξουσίες) όλου του ελληνικού χώρου και τον εξουσιοδότησε να δράσει εν λευκώ. Στο συνέδριο συμμετείχαν όλες οι εληνικές πόλεις, συμμαχίες και κοινοπολιτείες από την Ήπειρο, τη Θεσσαλία, τη Στερεά (Δελφική Αμφικτυονία, Αιτωλική Συμπολιτεία) και την Πελοπόννησο, “πλην Λακεδαιμονίων”, όπως επιδεικτικά σημειώθηκε. Η Σπάρτη θα ενταχθεί τελικά και αυτή στην Πανελλήνια Συμμαχία μετά τη μάχη της Μεγαλόπολης.
Η δολοφονία του Φιλίππου όμως το επόμενο έτος (336 π.Χ.) θα αναστείλει την εκστρατεία στην Ασία, στην οποία τον είχε προτρέψει ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης, 10 περίπου χρόνια πριν. Η τελευταία θα πραγματοποιηθεί από τον γιό του, Αλέξανδρο, που θα μείνει στην ιστορία ως ο “Μέγας”.
